การเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 13 วันที่ 4 เมษายน 2519
ผู้เรียบเรียง ชาย ไชยชิต
ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รองศาสตราจารย์นรนิติ เศรษฐบุตร และ รองศาสตราจารย์ ดร.นิยม รัฐอมฤต
การเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 13 วันที่ 4 เมษายน พ.ศ. 2519
หลังการเลือกตั้งทั่วไปเมื่อวันที่ 26 มกราคม พ.ศ. 2518 หม่อมราชวงศ์ คึกฤทธิ์ ปราโมช หัวหน้าพรรคกิจสังคม เป็นแกนนำในการจัดตั้งรัฐบาลผสม ประกอบด้วย พรรคธรรมสังคม พรรคชาติไทย พรรคสันติชน พรรคไท พรรคพลังประชาชน และพรรคประชาธรรม ซึ่งเป็นการร่วมรัฐบาลที่มิได้ตั้งอยู่บนฐานของการยึดถือแนวนโยบายทางการเมืองร่วมกันเป็นหลัก หากแต่เป็นรัฐบาลผสมที่มีหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช เป็นผู้กำหนดนโยบายของรัฐบาลเสียเป็นส่วนใหญ่ ด้วยเหตุนี้ พรรคธรรมสังคม ซึ่งมีสมาชิกในสภามากถึง 45 คน จึงมีความข้องใจและขัดแย้งกับหัวหน้ารัฐบาลอยู่เสมอด้วยรู้สึกว่าได้รับการปฏิบัติต่ออย่างไม่เป็นธรรม อีกทั้งพรรคต่าง ๆ ที่เข้ามาร่วมรัฐบาลนั้นต่างก็มีการเรียกร้องผลประโยชน์ต่างตอบแทนเมื่อเห็นว่ารัฐบาลจำเป็นต้องพึ่งเสียงสนับสนุนของตนในการต่อสู้กับฝ่ายค้านในสภา ปัญหาความไม่เป็นเอกภาพและขาดเสถียรภาพในรัฐบาลผสม จึงส่งผลให้รัฐบาลนำโดยหม่อมราชวงศ์ คึกฤทธิ์ ปราโมช ประสบความยากลำบากในการบริหารประเทศ จนนำไปสู่การประกาศยุบสภา เพื่อให้มีการจัดการเลือกตั้งทั่วไปในเดือนเมษายน พ.ศ. 2519
การเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร เมื่อวันที่ 4 เมษายน พ.ศ. 2519 เป็นการเลือกตั้งด้วยระบบแบ่งเขตเรียงเบอร์ เป็นการเลือกตั้งผู้แทนโดยตรงจากประชาชน จำนวนผู้แทนในแต่ละเขตถือเอาจำนวนประชาชน 150,000 คนต่อผู้แทนราษฎร 1 คน ในการเลือกตั้งครั้งนี้ มีพรรคการเมืองที่ส่งสมาชิกพรรคลงสมัครรับเลือกตั้งจำนวน 38 พรรค จากจำนวนพรรคการเมืองที่มีการยื่นจดทะเบียนทั้งหมด 56 พรรค ผลการเลือกตั้งพบว่า จากจำนวนผู้มีสิทธิลงคะแนนเสียงเลือกตั้งทั้งหมด 20,528,832 คน มีผู้มาใช้สิทธิลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง 9,084,104 คน คิดเป็นร้อยละ 45.63 คน จังหวัดที่มีผู้มาใช้สิทธิเลือกตั้งมากที่สุดคือ จังหวัดนครพนม คิดเป็นร้อยละ 63.53 และจังหวัดที่มีผู้มาใช้สิทธิเลือกตั้งน้อยที่สุดคือ จังหวัดเพชรบูรณ์ คิดเป็นร้อยละ 26.64 ของจำนวนผู้มีสิทธิออกเสียงทั้งหมด
ผลการเลือกตั้งพบว่าพรรคการเมืองต่าง ๆ ที่ส่งผู้สมัครลงแข่งขันรับเลือกตั้งในครั้งนี้ได้รับการเลือกตั้งเพียง 19 พรรค ดังต่อไปนี้ พรรคประชาธิปัตย์ 114 ที่นั่ง พรรคชาติไทย 56 ที่นั่ง พรรคกิจสังคม 45 ที่นั่ง พรรคธรรมสังคม 28 ที่นั่ง พรรคพลังใหม่ 3 ที่นั่ง พรรคเกษตรสังคม 9 ที่นั่ง พรรคพลังประชาชน 3 ที่นั่ง พรรคสังคมชาตินิยม 8 ที่นั่ง พรรคสังคมนิยม 2 ที่นั่ง พรรคธรรมาธิปไตย 1 ที่นั่ง พรรคแนวร่วมประชาธิปไตย 1 ที่นั่ง พรรคแนวร่วมสังคมนิยม 1 ที่นั่ง พรรคแรงงาน 1 ที่นั่ง พรรคไทสังคม 1 ที่นั่ง พรรคพัฒนาจังหวัด 2 ที่นั่ง พรรคสยามใหม่ 1 ที่นั่ง พรรคประชาธิปไตย 1 ที่นั่ง และพรรคสังคมก้าวหน้า 1 ที่นั่ง ส่วนอีก 19 [[พรรคไม่ได้รับการเลือกตั้งแม้แต่ที่นั่งเดียว ได้แก่ พรรคพลังเสรี พรรคชาตินิยม พรรคฟื้นฟูชาติไทย พรรคแนวสันติ พรรคกรุงสยาม พรรคเกษตรกร พรรคพลังสยาม พรรคชาติสยาม พรรคสันติชน พรรคประชาก้าวหน้า พรรคเศรษฐกร พรรคศรีอารยะ พรรคนิยมไทย พรรคสังคมประชาธรรม พรรคพลังราษฎร์ พรรคไทยรวมไทย พรรคไทยอิสระ พรรคสงเคราะห์อาชีพ และพรรคไท
การเลือกตั้งในครั้งนี้ ส่งผลให้พรรคประชาธิปัตย์ซึ่งได้รับการเลือกตั้งมากที่สุดถึง 114 ที่นั่ง ได้เป็นแกนนำในการจัดตั้งรัฐบาล โดยรวมตัวกับพรรคการเมืองอื่น ๆ เพื่อจัดตั้งรัฐบาลผสมขึ้น โดยมีหม่อมราชวงศ์ เสนีย์ ปราโมช เป็นนายกรัฐมนตรี อย่างไรก็ตาม ในช่วงเวลาดังกล่าวได้มีเหตุการณ์ผันผวนทางการเมืองอย่างมาก โดยเฉพาะกรณีการกลับเข้าเมืองไทยของจอมพลถนอม กิตติขจร ได้นำการสู่การเคลื่อนไหวต่อต้านของกลุ่มต่าง ๆ จนเหตุการณ์ขยายตัวไปสู่ความรุนแรง และมีการใช้กำลังตำรวจเข้าระงับและกวาดล้างการชุมนุมจนเป็นเหตุให้มีผู้เสียชีวิต กระทั่งยุติลงด้วยการเข้ายึดอำนาจการปกครอง โดยคณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน ซึ่งมีพลเรือเอก สงัด ชลออยู่ เป็นหัวหน้า ในวันที่ 6 ตุลาคม พ.ศ. 2519 และได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งนายธานินทร์ กรัยวิเชียร เป็นนายกรัฐมนตรีในวันที่ 8 ตุลาคม พ.ศ. 2519 เหตุการณ์รัฐประหารดังกล่าวจึงส่งผลให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรหมดสภาพไปเช่นเดียวกับบรรดาพรรคการเมืองที่มีการจดทะเบียนจัดตั้งตามพระราชบัญญัติพรรคการเมือง พ.ศ. 2517
ที่มา
ฝ่ายพัฒนาการเมืองและการปกครอง สำนักนโยบายและแผนมหาดไทย, อนุสารการเมือง, มีนาคม 2522
ฝ่ายพัฒนาการเมืองและการปกครอง สำนักนโยบายและแผนมหาดไทย, อนุสารการเมือง, มีนาคม 2522
โคทม อารียา, สารานุกรมรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (พ.ศ. 2540) หมวดองค์กรทางการเมือง เรื่องที่ 5 ระบบการเลือกตั้ง, กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกล้า, 2544
เสริมศักดิ์ พงษ์พานิช, การสมัครรับเลือกตั้งในนามของพรรคการเมืองในประเทศไทย, วิทยานิพนธ์หลักสูตรชั้นปริญญาโท ภาค 2 ทางรัฐศาสตร์ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2519
พรศักดิ์ ผ่องแผ้ว, บทบาทของพรรคการเมืองไทยในการจัดตั้งรัฐบาลผสม, รายงานการวิจัยเสนอต่อสำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร, 2541
