ผลต่างระหว่างรุ่นของ "การสืบสานและการปรับรูปแบบพระราชประเพณี การพระราชพิธีในสมัยรัชกาลที่ ๗"
ไม่มีความย่อการแก้ไข |
|||
| บรรทัดที่ 1: | บรรทัดที่ 1: | ||
==การสืบสานพระราชประเพณี== | |||
'''ผู้เรียบเรียง :''' ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร<br/> '''ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ :''' รองศาสตราจารย์ ดร.สนธิ เตชานันท์ | |||
---- | |||
== การสืบสานพระราชประเพณี == | |||
บทความนี้จะพรรณนาวิเคราะห์ถึงการสืบสานพระราชประเพณีในสมัยรัชกาลที่ ๗ แต่เฉพาะที่เกี่ยวข้องกับการพระราชพิธี | บทความนี้จะพรรณนาวิเคราะห์ถึงการสืบสานพระราชประเพณีในสมัยรัชกาลที่ ๗ แต่เฉพาะที่เกี่ยวข้องกับการพระราชพิธี | ||
พระราชพิธีสิบสองเดือนถือเป็นพระราชประเพณีที่ปรากฏใน[[กฎมณเทียรบาล]]ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา<ref> (๒๕๓๗). ก'''ฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑''' “กฎมนเทียรบาล”.. กรุงเทพฯ: คุรุสภา,๖๙-๑๕๙.</ref> | พระราชพิธีสิบสองเดือนถือเป็นพระราชประเพณีที่ปรากฏใน[[กฎมณเทียรบาล|กฎมณเทียรบาล]]ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา<ref> (๒๕๓๗). ก'''ฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑''' “กฎมนเทียรบาล”.. กรุงเทพฯ: คุรุสภา,๖๙-๑๕๙.</ref> และถือเป็นราชประเพณีที่พระมหากษัตริย์ทรงปฏิบัติเพื่อความเป็นสวัสดิมงคลในเดือนต่างๆของรอบปีสืบต่อกันมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ | ||
ในชั้นต้นการพระราชพิธีเป็นเรื่องเกี่ยวกับศาสนาพราหมณ์เป็นสำคัญ | ในชั้นต้นการพระราชพิธีเป็นเรื่องเกี่ยวกับศาสนาพราหมณ์เป็นสำคัญ ได้แก่ พระราชพิธีจองเปรียง พระราชพิธีทอดเชือกดามเชือก พระราชพิธีกะติเกยา และพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย ฯลฯ พระราชพิธีบางอย่างมีการฟื้นฟูหรือเพิ่มขึ้นใหม่ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ดังนี้ | ||
สมัย[[พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย]] [[รัชกาลที่ ๒]] ตรงกับปี ๒๓๖๐<ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๔๑). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๒'''. กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา, หน้า ๘๐. </ref> | สมัย[[พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย|พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย]] [[รัชกาลที่_๒|รัชกาลที่ ๒]] ตรงกับปี ๒๓๖๐<ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๔๑). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๒'''. กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา, หน้า ๘๐. </ref> มีการฟื้นฟูพระราชกุศลวิสาขบูชา โดยจุดโคมตามประทีปบูชาในอารามหลวง | ||
สมัย[[พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว]] | สมัย[[พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่_๓|รัชกาลที่ ๓]] โปรดฯให้มีพระราชพิธีพระราชทานเลี้ยงตรุษจีนขึ้นเป็นครั้งแรก<ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน''' เล่ม ๑ . กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา , หน้า ๙๔-๙๗.</ref> | ||
สมัย[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่ ๔]] มีพระราชพิธีฉัตรมงคลเป็นครั้งแรก เมื่อเสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติบรมราชาภิเษก ในวันพฤหัส เดือน ๖ ขึ้น ๑๕ ค่ำ ปีกุน จุลศักราช ๑๒๑๓ <ref> รายละเอียดเกี่ยวกับพระราชพิธีสิบสองเดือน โปรดศึกษาในพระราชนิพนธ์เรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. </ref> (พ.ศ. ๒๓๙๔) นอกจากนั้น ยังโปรดเกล้าฯ ให้ริเริ่มพระราชพิธีบางอย่างเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ประเทศชาติและประชาชน รวมทั้งผนวกพิธีการทางพุทธศาสนาเข้าไปในการพระราชพิธี | สมัย[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่_๔|รัชกาลที่ ๔]] มีพระราชพิธีฉัตรมงคลเป็นครั้งแรก เมื่อเสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติบรมราชาภิเษก ในวันพฤหัส เดือน ๖ ขึ้น ๑๕ ค่ำ ปีกุน จุลศักราช ๑๒๑๓ <ref> รายละเอียดเกี่ยวกับพระราชพิธีสิบสองเดือน โปรดศึกษาในพระราชนิพนธ์เรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. </ref> (พ.ศ. ๒๓๙๔) นอกจากนั้น ยังโปรดเกล้าฯ ให้ริเริ่มพระราชพิธีบางอย่างเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ประเทศชาติและประชาชน รวมทั้งผนวกพิธีการทางพุทธศาสนาเข้าไปในการพระราชพิธี | ||
สมัย[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่ ๕]] มีพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้ง ครั้งแรกเมื่อพระชนมายุ ๑๕ พรรษาในวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๑ โดยมี[[ผู้สำเร็จราชการ]]คือ [[สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์]] ([[ช่วง บุนนาค]]) จนเมื่อพระชนมายุ ๒๐ พรรษาจึงมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ เมื่อวันที่ ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ | สมัย[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่_๕|รัชกาลที่ ๕]] มีพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้ง ครั้งแรกเมื่อพระชนมายุ ๑๕ พรรษาในวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๑ โดยมี[[ผู้สำเร็จราชการ|ผู้สำเร็จราชการ]]คือ [[สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์|สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์]] ([[ช่วง_บุนนาค|ช่วง บุนนาค]]) จนเมื่อพระชนมายุ ๒๐ พรรษาจึงมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ เมื่อวันที่ ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ | ||
สมัย[[พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่ ๖]] | สมัย[[พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่_๖|รัชกาลที่ ๖]] ก็ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้งเช่นเดียวกับพระบรมชนกนาถ ครั้งหลังเพื่อเปิดโอกาสให้เจ้านายจากต่างประเทศได้เสด็จร่วม | ||
ในสมัย[[พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่ ๗]] ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกตามแบบแผนประเพณีเพียงครั้งเดียว โดยเริ่มจากพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียร ณ [[พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย]] | ในสมัย[[พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว]] [[รัชกาลที่_๗|รัชกาลที่ ๗]] ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกตามแบบแผนประเพณีเพียงครั้งเดียว โดยเริ่มจากพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียร ณ [[พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย|พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย]] [[พระที่นั่งไพศาลทักษิณ|พระที่นั่งไพศาลทักษิณ]] และ[[พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน|พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน]]เป็นพระราชพิธีเบื้องต้นตั้งแต่วันที่ ๒๑ -๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๖๘ และวันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๔๖๘ ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก และพิธีเบื้องปลายในวันที่ ๒๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๔๖๘ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ เสด็จฯออก ณ [[พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท|พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท]]เพื่อให้คณะทูตานุทูตเข้าเฝ้าถวายพระพรชัย เสด็จฯออก ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ เพื่อให้พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการฝ่ายในและภริยาข้าทูลละอองธุลีพระบาททั้งหลายทูลเกล้าฯถวายดอกไม้ธูปเทียนแล้ว พระราชทานสัญญาบัตรตั้งพระราชาคณะ ๓ รูป และในวันที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ เสด็จฯออกพระที่นั่งจักรีฯ ให้หัวหน้าพ่อค้าและประชาชนเฝ้าฯ และเสด็จฯออกมุขเด็จหน้าพระที่นั่งจักรีให้ประชาชนเฝ้าฯ ชมพระบารมี แล้วในวันที่ ๑ มีนาคม เสด็จฯเลียบพระนครทางสถลมารค (ทางบก) เพื่อทรงนมัสการบูชาปูชนียวัตถุ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร และวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม และในวันที่ ๓ มีนาคม เสด็จฯเลียบพระนครทางชลมารค (ทางน้ำ) | ||
ในการนี้ มีตอนที่เพิ่มเติมขึ้นใหม่ คือ ทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ สถาปนา[[หม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี]] พระวรราชชายาขึ้นเป็น [[สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี]]ในช่วงบ่ายของวันบรมราชาภิเษก วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ เป็นประวัติกาลด้วย | ในการนี้ มีตอนที่เพิ่มเติมขึ้นใหม่ คือ ทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ สถาปนา[[หม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี|หม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี]] พระวรราชชายาขึ้นเป็น [[สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี_พระบรมราชินี|สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี]]ในช่วงบ่ายของวันบรมราชาภิเษก วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ เป็นประวัติกาลด้วย | ||
ในสมัยรัชกาลปัจจุบัน ก็ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกและสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินีในวันที่เสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติเช่นเดียวกัน | ในสมัยรัชกาลปัจจุบัน ก็ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกและสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินีในวันที่เสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติเช่นเดียวกัน | ||
==พระราชพิธีที่ไม่มีมาตั้งแต่ปลายสมัยรัชกาลที่ ๗== | == พระราชพิธีที่ไม่มีมาตั้งแต่ปลายสมัยรัชกาลที่ ๗ == | ||
'''๑. พระราชพิธีโสกันต์ และเกศากันต์''' | '''๑. พระราชพิธีโสกันต์ และเกศากันต์''' | ||
ตามโบราณราชประเพณีพระราชโอรสหรือพระราชธิดามักไว้จุกในวัยเด็กแสดงให้เห็นถึงการก้าวสู่ความเป็นผู้ใหญ่เป็นการเปลี่ยนผ่านจากวัยเด็กเข้าสู่วัยรุ่นเช่นเดียวกับเด็กๆชาวสยามทั่วไป | ตามโบราณราชประเพณีพระราชโอรสหรือพระราชธิดามักไว้จุกในวัยเด็กแสดงให้เห็นถึงการก้าวสู่ความเป็นผู้ใหญ่เป็นการเปลี่ยนผ่านจากวัยเด็กเข้าสู่วัยรุ่นเช่นเดียวกับเด็กๆชาวสยามทั่วไป ซึ่งพระราชโอรสจะโสกันต์เมื่อพระชนมายุ ๑๑-๑๓ พรรษา พระราชธิดาจะโสกันต์ตั้งแต่พระชนมายุ ๑๑ พรรษาขึ้นไป ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น มักจะประกอบพิธีนี้ ร่วมกับพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า พระราชพิธีทำบุญตรุษสุดปีเป็นพิธีตรุษไทย เพื่อตัดปีเก่าเพื่อจะขึ้นปีใหม่ คือพระราชพิธีเดือนสี่เป็นพระราชพิธีมงคลขับไล่สิ่งอวมงคล จึงนิยมโสกันต์ (การโกนจุกเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า) และเกศากันต์ (โกนจุกหม่อมเจ้า) ซึ่งต่อมาภายหลังจะประกอบร่วมกับพระราชพิธีเดือนยี่ ได้แก่พระราชพิธีตรียัมปวายหรือพระราชพิธีโล้ชิงช้า | ||
พระราชพิธีโสกันต์ในสมัยรัตนโกสินทร์เริ่มมาแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชพิธีโสกันต์ครั้งสุดท้าย ซึ่งเป็นของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทธศิริโสภา พ.ศ. ๒๔๗๕ | พระราชพิธีโสกันต์ในสมัยรัตนโกสินทร์เริ่มมาแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชพิธีโสกันต์ครั้งสุดท้าย ซึ่งเป็นของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทธศิริโสภา พ.ศ. ๒๔๗๕ | ||
พระราชพิธีโสกันต์มีทั้งพิธีสงฆ์และพิธีพราหมณ์ | พระราชพิธีโสกันต์มีทั้งพิธีสงฆ์และพิธีพราหมณ์ โดยพิธีสงฆ์จัดที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ช่วงบ่ายก่อนวันพระราชพิธีเป็นเวลา ๓ วัน รวมทั้งตอนเช้าของวันพระราชพิธี ในระหว่างนี้เจ้านายที่จะโสกันต์จะเสด็จไปฟังสวดโดยกระบวนแห่ ส่วน สมัยอยุธยารายละเอียดในทางปฏิบัติของการพระราชพิธีนั้นเป็นแบบผสมระหว่างศาสนาพราหมณ์กับศาสนาพุทธ แต่เน้นหนักทางศาสนาพราหมณ์ | ||
'''๒. พระราชพิธีปกติพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (พระราชพิธีโล้ชิงช้า)''' | '''๒. พระราชพิธีปกติพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (พระราชพิธีโล้ชิงช้า)''' | ||
พระราชพิธีตรียัมพวายเป็นพระราชพิธีต้อนรับพระอิศวร ส่วนพระราชพิธีตรีปวายต้อนรับพระนารายณ์ | พระราชพิธีตรียัมพวายเป็นพระราชพิธีต้อนรับพระอิศวร ส่วนพระราชพิธีตรีปวายต้อนรับพระนารายณ์ ในการต้อนรับพระอิศวรจัดให้มีการโล้ชิงช้า ๒ วัน คือวันขึ้น ๗ ค่ำ เวลาเช้า และวันขึ้น ๙ ค่ำเวลาเย็น สมมุติให้ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่เป็นพระอิศวร เดิมใช้ข้าราชการตำแหน่งเกษตราธิบดี คือเจ้าพระยาพลเทพ ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๔ มีพระราชดำริว่าพระยาพลเทพต้องแห่ซ้ำทุกปี ต้องแจกจ่ายเลี้ยงดูผู้คนที่เข้ากระบวนแห่สิ้นเปลืองเงินทองมาก จึงกำหนดให้พระยาที่ได้รับพระราชทานพานทองสลับเปลี่ยนกันปีละคน เรียกว่า “พระยายืนชิงช้า” ผู้ทำการโล้ชิงช้าแทนท้าวจตุโลกบาลเรียกว่า “นาลิวัน” มีจำนวน ๑๒ คน โล้กระดานละ ๔ คน รวม ๓ กระดาน ทั้งเป็นผู้รำเสนงแทนพญานาคและเทพยดา ซึ่งเป็นพิธีทางศาสนาพราหมณ์ | ||
ต่อมาสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ โปรดเกล้าฯ ให้เพิ่มพิธีสงฆ์ ในพระราชพิธีโล้ชิงช้า โดยพระสงฆ์จะรับพระราชทานฉันที่พระที่นั่งพุทไธศวรรย์ในวัน ๗ ค่ำ เวลาเช้า และในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ พราหมณ์ทำพิธีสมโภชเทวรูปและมีพิธีทำบุญตามประเพณีพุทธศาสนา <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พระราชพิธีสิบสองเดือนเล่ม ๑ โครงการหนังสือชุดภาษาไทยของคุรุสภา พิมพ์ครั้งที่ ๒ ,๒๕๕๘ .หน้า ๖๘. </ref> ซึ่งปฏิบัติกันต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๖ ถึงรัชกาลที่ ๗ ภายหลัง[[การเปลี่ยนแปลงการปกครอง]]ในสมัยรัชกาลที่ ๗ ไม่มีการโล้ชิงช้าอีกแต่ยังมีการประกอบพิธีตรียัมพวายและตรีปวายที่โบสถ์พราหมณ์เสาชิงช้า | ต่อมาสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ โปรดเกล้าฯ ให้เพิ่มพิธีสงฆ์ ในพระราชพิธีโล้ชิงช้า โดยพระสงฆ์จะรับพระราชทานฉันที่พระที่นั่งพุทไธศวรรย์ในวัน ๗ ค่ำ เวลาเช้า และในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ พราหมณ์ทำพิธีสมโภชเทวรูปและมีพิธีทำบุญตามประเพณีพุทธศาสนา <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พระราชพิธีสิบสองเดือนเล่ม ๑ โครงการหนังสือชุดภาษาไทยของคุรุสภา พิมพ์ครั้งที่ ๒ ,๒๕๕๘ .หน้า ๖๘. </ref> ซึ่งปฏิบัติกันต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๖ ถึงรัชกาลที่ ๗ ภายหลัง[[การเปลี่ยนแปลงการปกครอง|การเปลี่ยนแปลงการปกครอง]]ในสมัยรัชกาลที่ ๗ ไม่มีการโล้ชิงช้าอีกแต่ยังมีการประกอบพิธีตรียัมพวายและตรีปวายที่โบสถ์พราหมณ์เสาชิงช้า | ||
โบราณราชประเพณีที่ไม่ได้กล่าวถึงในที่นี้ ผู้ที่สนใจสามารถศึกษาได้จากในจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร และจิตรกรรมวัดเสนาสนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา | โบราณราชประเพณีที่ไม่ได้กล่าวถึงในที่นี้ ผู้ที่สนใจสามารถศึกษาได้จากในจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร และจิตรกรรมวัดเสนาสนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา | ||
==การเปลี่ยนแปลงการปกครอง: ผลกระทบต่อพระราชพิธี== | == การเปลี่ยนแปลงการปกครอง: ผลกระทบต่อพระราชพิธี == | ||
การเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ จาก[[ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์]]สู่[[ระบอบประชาธิปไตย]] มี[[นายกรัฐมนตรี]]และ[[คณะรัฐมนตรี]]เป็นผู้บริหารราชการแผ่นดินตาม[[รัฐธรรมนูญ]] จึงมีการพิธีของ[[รัฐบาล]]นอกเหนือจากพระราชพิธีเกิดขึ้น เรียกว่า รัฐพิธี เช่น รัฐพิธี[[วันรัฐธรรมนูญ]] เป็นต้น | การเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ จาก[[ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์|ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์]]สู่[[ระบอบประชาธิปไตย|ระบอบประชาธิปไตย]] มี[[นายกรัฐมนตรี|นายกรัฐมนตรี]]และ[[คณะรัฐมนตรี|คณะรัฐมนตรี]]เป็นผู้บริหารราชการแผ่นดินตาม[[รัฐธรรมนูญ|รัฐธรรมนูญ]] จึงมีการพิธีของ[[รัฐบาล|รัฐบาล]]นอกเหนือจากพระราชพิธีเกิดขึ้น เรียกว่า รัฐพิธี เช่น รัฐพิธี[[วันรัฐธรรมนูญ|วันรัฐธรรมนูญ]] เป็นต้น | ||
สำหรับการประกอบพระราชพิธีในราชสำนักที่ได้รับผลกระทบด้วย ดังสังเกตได้ว่าในช่วง ๒ เดือนแรกหลังจากการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ไม่เสด็จออกในงานพระราชพิธีต่างๆ อาทิ งานพระราชพิธีทางพุทธศาสนา ที่เคยเสด็จไปเปลี่ยนเครื่องทรงพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากรสำหรับฤดูฝน ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามด้วยพระองค์เอง | สำหรับการประกอบพระราชพิธีในราชสำนักที่ได้รับผลกระทบด้วย ดังสังเกตได้ว่าในช่วง ๒ เดือนแรกหลังจากการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ไม่เสด็จออกในงานพระราชพิธีต่างๆ อาทิ งานพระราชพิธีทางพุทธศาสนา ที่เคยเสด็จไปเปลี่ยนเครื่องทรงพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากรสำหรับฤดูฝน ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามด้วยพระองค์เอง โปรดเกล้าฯให้สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทรเสด็จแทนพระองค์<ref> '''หนังสือราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๙''' (๒๔๗๕). “ข่าวในราชสำนัก” ,อ้างจากธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, “๒๔๗๕ และ ๑ ปีหลังการปฏิวัติ”, หน้า ๒๒๑. </ref> หลังจากนั้นก็เสด็จไปประทับที่[[วังไกลกังวล|วังไกลกังวล]] หัวหินต่อมา ก่อนวันงานพระราชพิธีฉัตรมงคลใน พ.ศ. ๒๔๗๕ มีข่าวลือว่า พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ จะไม่เสด็จฯ กลับคืนพระนครจากที่นั่นในงานพระราชพิธีฉัตรมงคล ทำให้คณะรัฐมนตรีต้องออกแถลงการณ์ในวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๕ ว่า | ||
''“การที่ไม่เสด็จพระราชดำเนินกลับพระนคร ในงานพระราชพิธีฉัตรมงคล ก็เพราะประชวร แม้พระอาการไม่หนักหนาอันใดเลย แต่ว่าการเสด็จพระราชดำเนินทางรถไฟเป็นการกระทบกระเทือนอาจทำให้พระอาการมากขึ้นได้โดยไม่จำเป็น ด้วยเหตุนี้เท่านั้น จึงมิได้เสด็จพระราชดำเนินกลับ” | ''“การที่ไม่เสด็จพระราชดำเนินกลับพระนคร ในงานพระราชพิธีฉัตรมงคล ก็เพราะประชวร แม้พระอาการไม่หนักหนาอันใดเลย แต่ว่าการเสด็จพระราชดำเนินทางรถไฟเป็นการกระทบกระเทือนอาจทำให้พระอาการมากขึ้นได้โดยไม่จำเป็น ด้วยเหตุนี้เท่านั้น จึงมิได้เสด็จพระราชดำเนินกลับ” '' <ref> คำแถลงการณ์คณะรัฐมนตรี, ลงวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ ๒๔๗๕, อ้างมาจากเรื่องเดิม, หน้า ๒๒๓. </ref> | ||
เหตุการณ์ดังกล่าวทำให้เห็นร่องรอยของความคลายตัวของการพระราชพิธีต่างๆที่พระมหากษัตริย์ในระบอบสมบรูณาญาสิทธิราชย์ทรงเคยปฏิบัติ | เหตุการณ์ดังกล่าวทำให้เห็นร่องรอยของความคลายตัวของการพระราชพิธีต่างๆที่พระมหากษัตริย์ในระบอบสมบรูณาญาสิทธิราชย์ทรงเคยปฏิบัติ | ||
ในที่นี้ขอยกตัวอย่างให้เห็นพระราชพิธีบางพระราชพิธีมีความเปลี่ยนแปลงไป ได้แก่ พระราชพิธีที่เกี่ยวข้องกับการปกครองได้แก่ พระราชพิธี[[ถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา]] พระราชพิธีฉัตรมงคล และ การเฉลิมฉลองพระนครในเทศกาล เช่น พระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (โล้ชิงช้า) ดังกล่าวแล้ว ส่วนพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ที่เกี่ยวข้องกับการเกษตร มีความผันแปร คือมีการเลิกจัดแล้วจัดขึ้นใหม่ พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา | ในที่นี้ขอยกตัวอย่างให้เห็นพระราชพิธีบางพระราชพิธีมีความเปลี่ยนแปลงไป ได้แก่ พระราชพิธีที่เกี่ยวข้องกับการปกครองได้แก่ พระราชพิธี[[ถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา|ถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา]] พระราชพิธีฉัตรมงคล และ การเฉลิมฉลองพระนครในเทศกาล เช่น พระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (โล้ชิงช้า) ดังกล่าวแล้ว ส่วนพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ที่เกี่ยวข้องกับการเกษตร มีความผันแปร คือมีการเลิกจัดแล้วจัดขึ้นใหม่ พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา | ||
พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาหรือเดิมเรียกว่า พระราชพิธีศรีสัจจปานกาลเป็นพระราชพิธีที่ยิ่งใหญ่ขลังและศักดิ์สิทธิ์สำหรับแผ่นดินสืบเนื่องมาแต่โบราณ เกี่ยวพันกับสถาบันพระมหากษัตริย์ในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่พระมหากษัตริย์เป็นผู้มีพระราชอำนาจสูงสุดและเป็นศูนย์กลางของพระราชอาณาจักร มีรูปแบบที่จัดขึ้นเพื่อให้พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการดื่มน้ำสาบานว่าจะจงรักภักดีและซื่อตรงต่อพระมหากษัตริย์ เป็นการให้สัตย์ยาบันประเภทหนึ่งที่ใช้น้ำเป็นสื่อกลาง ส่วนในทางปฏิบัติของการถือน้ำนั้นเป็นการเอาคมศาสตราวุธต่างๆมาทำพิธีสวดหรือสาปแช่งด้วยการโอมอ่านลิลิตโองการแช่งน้ำแล้วเสียบลงในน้ำที่จะนำไปพระราชทานให้ดื่มเป็นหลักสำคัญ<ref> จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). '''พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓)'''. กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๒. </ref> | พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาหรือเดิมเรียกว่า พระราชพิธีศรีสัจจปานกาลเป็นพระราชพิธีที่ยิ่งใหญ่ขลังและศักดิ์สิทธิ์สำหรับแผ่นดินสืบเนื่องมาแต่โบราณ เกี่ยวพันกับสถาบันพระมหากษัตริย์ในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่พระมหากษัตริย์เป็นผู้มีพระราชอำนาจสูงสุดและเป็นศูนย์กลางของพระราชอาณาจักร มีรูปแบบที่จัดขึ้นเพื่อให้พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการดื่มน้ำสาบานว่าจะจงรักภักดีและซื่อตรงต่อพระมหากษัตริย์ เป็นการให้สัตย์ยาบันประเภทหนึ่งที่ใช้น้ำเป็นสื่อกลาง ส่วนในทางปฏิบัติของการถือน้ำนั้นเป็นการเอาคมศาสตราวุธต่างๆมาทำพิธีสวดหรือสาปแช่งด้วยการโอมอ่านลิลิตโองการแช่งน้ำแล้วเสียบลงในน้ำที่จะนำไปพระราชทานให้ดื่มเป็นหลักสำคัญ<ref> จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). '''พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓)'''. กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๒. </ref> ถือว่าเป็นพระราชพิธีระงับยุคเข็ญของบ้านเมือง | ||
พระราชพิธีนี้เชื่อว่ามีมาก่อนการก่อตั้งกรุงศรีอยุธยาและเป็นที่แพร่หลายในดินแดนภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ด้วย ดังมีหลักฐานจารึกที่กรอบประตูศิลาของโบราณสถานพิมานอากาศในเมืองนครธมว่า เป็นคำสาบานของพวกข้าราชการที่เรียกว่า “พระตำรวจ” ถวายสัตย์สาบานต่อพระเจ้าศรีสุริยวรมันที่ ๑ | พระราชพิธีนี้เชื่อว่ามีมาก่อนการก่อตั้งกรุงศรีอยุธยาและเป็นที่แพร่หลายในดินแดนภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ด้วย ดังมีหลักฐานจารึกที่กรอบประตูศิลาของโบราณสถานพิมานอากาศในเมืองนครธมว่า เป็นคำสาบานของพวกข้าราชการที่เรียกว่า “พระตำรวจ” ถวายสัตย์สาบานต่อพระเจ้าศรีสุริยวรมันที่ ๑ | ||
ส่วนในสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีนั้นมีหลักฐานวรรณกรรมเรื่อง ลิลิตโองการแช่งน้ำ ซึ่งใช้เป็นประกาศคำถวายสัตย์ในพระราชพิธีถือน้ำ<ref> จิตร ภูมิศักดิ์, '''โองการแช่งน้ำ และข้อคิดใหม่ในประวัติศาสตร์ไทยลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา''' . (๒๕๒๔). กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ดวงกมล, หน้า ๓ – ๗. </ref> | ส่วนในสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีนั้นมีหลักฐานวรรณกรรมเรื่อง ลิลิตโองการแช่งน้ำ ซึ่งใช้เป็นประกาศคำถวายสัตย์ในพระราชพิธีถือน้ำ<ref> จิตร ภูมิศักดิ์, '''โองการแช่งน้ำ และข้อคิดใหม่ในประวัติศาสตร์ไทยลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา''' . (๒๕๒๔). กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ดวงกมล, หน้า ๓ – ๗. </ref> พระราชพิธีดังกล่าวนี้ยังประกอบในโอกาสต่างๆ เช่น พระราชพิธีถือน้ำเมื่อพระมหากษัตริย์เสด็จขึ้นครองราชย์ พระราชพิธีถือน้ำเมื่อออกสงคราม นอกเหนือไปจากที่กระทำเป็นประจำทุกปีๆละสองครั้ง โดยข้าราชการถือน้ำที่วัดพระศรีสรรเพชญ์ ต่อมาย้ายไปที่วิหารพระมงคลบพิตร เมื่อถือน้ำแล้วใช้ดอกไม้ธูปเทียนไปถวายบังคมพระเชษฐบิดร เป็นเทวรูปฉลองพระองค์ของพระเจ้าอู่ทอง หรือสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ แล้วจึงเข้าไปถวายบังคมพระเจ้าแผ่นดินพร้อมกัน | ||
ในสมัยรัตนโกสินทร์ สถานที่ใช้ประกอบพระราชพิธี คือ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม หลังจากนั้นจึงนำดอกไม้ธูปเทียนมาถวายบังคมพระบรมอัฐิของรัชกาลที่ ๑ และถวายบังคมพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาปัยกาธิบดีแทนพระเชษฐบิดร ในรัชกาลต่อๆมา ยังมีการถวายบังคมพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระองค์ก่อนๆ ซึ่งเสด็จสวรรคตล่วงไปแล้วโดยลำดับ <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑''' . กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๗๑.</ref> | ในสมัยรัตนโกสินทร์ สถานที่ใช้ประกอบพระราชพิธี คือ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม หลังจากนั้นจึงนำดอกไม้ธูปเทียนมาถวายบังคมพระบรมอัฐิของรัชกาลที่ ๑ และถวายบังคมพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาปัยกาธิบดีแทนพระเชษฐบิดร ในรัชกาลต่อๆมา ยังมีการถวายบังคมพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระองค์ก่อนๆ ซึ่งเสด็จสวรรคตล่วงไปแล้วโดยลำดับ <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑''' . กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๗๑.</ref> | ||
กำหนดเวลาของการถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา ตามปกติมีปีละสองครั้ง คือในเดือน ๕ ขึ้น ๓ ค่ำครั้งหนึ่ง และเดือน ๑๐ แรม ๓ ค่ำ อีกครั้งหนึ่ง <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑'''. กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๖๔. </ref> โดยถือเอาวันตรุษสงกรานต์ และวันสารทในรอบปีหนึ่ง สำหรับข้าราชการที่ถือศาสตราวุธ กำหนดให้มีการถือน้ำเป็นประจำทุกเดือน ครั้นมาถึงสมัยพระบาทสมเด็จมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ โปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนแปลงการถือน้ำเป็นวันให้แน่นอนในช่วงขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๓ เมษายนเหมือนกันทุกปี ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นต้นมา เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยาก็ถูกระงับมาจนกระทั่งเมื่อวันที่ ๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ <ref> จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). '''พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓)'''. กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๔. </ref> ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน<ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. (๒๕๑๐). '''คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน'''. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> | กำหนดเวลาของการถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา ตามปกติมีปีละสองครั้ง คือในเดือน ๕ ขึ้น ๓ ค่ำครั้งหนึ่ง และเดือน ๑๐ แรม ๓ ค่ำ อีกครั้งหนึ่ง <ref> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). '''พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑'''. กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๖๔. </ref> โดยถือเอาวันตรุษสงกรานต์ และวันสารทในรอบปีหนึ่ง สำหรับข้าราชการที่ถือศาสตราวุธ กำหนดให้มีการถือน้ำเป็นประจำทุกเดือน ครั้นมาถึงสมัยพระบาทสมเด็จมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ โปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนแปลงการถือน้ำเป็นวันให้แน่นอนในช่วงขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๓ เมษายนเหมือนกันทุกปี ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นต้นมา เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยาก็ถูกระงับมาจนกระทั่งเมื่อวันที่ ๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ <ref> จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). '''พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓)'''. กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๔. </ref> ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน<ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. (๒๕๑๐). '''คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน'''. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> ทรงฟื้นฟูการถือน้ำในวันพระราชทานตรารามาธิบดีแก่ทหาร ขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง แม้ว่าจะไม่ใช่เป็นการแช่งน้ำตามแบบโบราณแต่มีการกระทำสัตย์ปฎิญาณสาบานต่อธงชัยเฉลิมพลบ้าง ปฏิญาณตนในวันที่ระลึกการสถาปนากระทรวงบ้าง จึงเป็นการเปลี่ยนแปลงที่อนุวัตไปตามกาลสมัย | ||
'''๑. พระราชพิธีพืชมงคลและพระราชพิธีจรดพระนังคัล''' | '''๑. พระราชพิธีพืชมงคลและพระราชพิธีจรดพระนังคัล''' | ||
พระราชพิธีนี้เป็นพระราชพิธีที่มีความสำคัญในการสร้างขวัญและกำลังใจแก่เกษตรกรและประชาชนทั่วไป จัดขึ้นในเดือนหก การพระราชพิธีเดือนหกกล่าวเป็นสองชื่อ แต่เป็นพระราชพิธีที่เกี่ยวเนื่องกัน พระราชพิธีพืชมงคลเป็นพระราชพิธีเนื่องในพุทธศาสนา กระทำที่ท้องสนามหลวง พระราชพิธีจรดพระนังคัลเป็นพระราชพิธีเนื่องในศาสนาพราหมณ์ ในสมัยรัชกาลที่ ๔ - ๕ กระทำการพระราชพิธีที่ทุ่งส้มป่อยนอกพระนคร | พระราชพิธีนี้เป็นพระราชพิธีที่มีความสำคัญในการสร้างขวัญและกำลังใจแก่เกษตรกรและประชาชนทั่วไป จัดขึ้นในเดือนหก การพระราชพิธีเดือนหกกล่าวเป็นสองชื่อ แต่เป็นพระราชพิธีที่เกี่ยวเนื่องกัน พระราชพิธีพืชมงคลเป็นพระราชพิธีเนื่องในพุทธศาสนา กระทำที่ท้องสนามหลวง พระราชพิธีจรดพระนังคัลเป็นพระราชพิธีเนื่องในศาสนาพราหมณ์ ในสมัยรัชกาลที่ ๔ - ๕ กระทำการพระราชพิธีที่ทุ่งส้มป่อยนอกพระนคร แต่ในปัจจุบันกระทำที่สนามหลวงทั้งสองพิธี | ||
พระราชพิธีจรดพระนังคัล หมายถึง พระราชพิธีแรกนา หรือ พระราชพิธีแรกนาขวัญ กระทำในเดือนหก บางสมัยวันแรกนาตกในเดือนเมษายน แต่ในระยะหลังมักกระทำในช่วงต้นเดือนพฤษภาคม | พระราชพิธีจรดพระนังคัล หมายถึง พระราชพิธีแรกนา หรือ พระราชพิธีแรกนาขวัญ กระทำในเดือนหก บางสมัยวันแรกนาตกในเดือนเมษายน แต่ในระยะหลังมักกระทำในช่วงต้นเดือนพฤษภาคม | ||
พระราชพิธีจรดพระนังคัลนี้เป็นพระราชพิธีที่สืบทอดมาแต่โบราณ แต่ในสมัยสุโขทัยไม่มีหลักฐานปรากฏชัดเจน พบหลักฐานที่แสดงว่ามีพระราชพิธีนี้ในสมัยอยุธยาในกฎมนเทียรบาล เรียกพระราชพิธีนี้ว่า “ จรดพระอังคัล “มีข้อความปรากฏถึงพระราชพิธีนี้อยู่สองแห่ง แห่งหนึ่งกล่าวอย่างสั้นๆว่า “ เดือน ๖ พิทธีไพศากขยจรดพระอังคัล “ อีกแห่งหนึ่งให้รายละเอียดเพิ่มขึ้นว่า ขุนนางผู้ทำหน้าที่สำคัญคือ เจ้าพญาจันทกุมารและพระพลเทพ <ref> (๒๕๑๕). '''กฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑''' . “กฎมนเทียรบาล”. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว ๑๓ กันยายน, หน้า ๑๓๘ –๑๓๙. </ref> | พระราชพิธีจรดพระนังคัลนี้เป็นพระราชพิธีที่สืบทอดมาแต่โบราณ แต่ในสมัยสุโขทัยไม่มีหลักฐานปรากฏชัดเจน พบหลักฐานที่แสดงว่ามีพระราชพิธีนี้ในสมัยอยุธยาในกฎมนเทียรบาล เรียกพระราชพิธีนี้ว่า “ จรดพระอังคัล “มีข้อความปรากฏถึงพระราชพิธีนี้อยู่สองแห่ง แห่งหนึ่งกล่าวอย่างสั้นๆว่า “ เดือน ๖ พิทธีไพศากขยจรดพระอังคัล “ อีกแห่งหนึ่งให้รายละเอียดเพิ่มขึ้นว่า ขุนนางผู้ทำหน้าที่สำคัญคือ เจ้าพญาจันทกุมารและพระพลเทพ <ref> (๒๕๑๕). '''กฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑''' . “กฎมนเทียรบาล”. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว ๑๓ กันยายน, หน้า ๑๓๘ –๑๓๙. </ref> | ||
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ มีหนังสือตำรับนางนพมาศ <ref> '''ตำรับนางนพมาศ''' เป็นวรรณกรรมซึ่งปัจจุบันนักวิชาการเชื่อกันว่า แต่งในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น </ref> | ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ มีหนังสือตำรับนางนพมาศ <ref> '''ตำรับนางนพมาศ''' เป็นวรรณกรรมซึ่งปัจจุบันนักวิชาการเชื่อกันว่า แต่งในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น </ref> กล่าวถึงพระราชพิธีจรดพระนังคัลว่า มีการสร้างโรงพิธีที่ท้องทุ่งละหานหลวง หน้าพระตำหนักห้างเขา พระเจ้าแผ่นดินพร้อมพระบรมวงศานุวงศ์ประทับที่พระตำหนักห้าง โปรดให้ออกญาพลเทพแต่งกายอย่างลูกหลวงเป็นผู้หนึ่งที่ทำหน้าที่ไถนา | ||
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระบรมราชาธิบายว่า พระราชพิธีจรดพระนังคัลในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์มีเรื่อยมาไม่มีการยกเว้น แต่อาจไม่ได้เป็นพระราชพิธีหน้าพระที่นั่ง ยกเว้นจะมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตร เช่นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม ในปีมะแม เบญจศก ศักราช ๑๑๘๔ ได้เสด็จทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์ทุกวัน เมื่อถึงคราวมีพระราชพิธีจรดพระนังคัล ทรงมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม จึงโปรดฯให้ยกการพระราชพิธีมาตั้งที่ปรกหลังวัดอรุณราชวราราม ซึ่งขณะนั้นยังเป็นทุ่งนา ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรพระราชพิธีแรกนาที่ทุ่งส้มป่อยครั้งหนึ่ง และเคยโปรดฯให้กระทำพระราชพิธีแรกนาที่เมืองพระนครศรีอยุธยาและที่เมืองเพชรบุรีอีกด้วย | พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระบรมราชาธิบายว่า พระราชพิธีจรดพระนังคัลในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์มีเรื่อยมาไม่มีการยกเว้น แต่อาจไม่ได้เป็นพระราชพิธีหน้าพระที่นั่ง ยกเว้นจะมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตร เช่นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม ในปีมะแม เบญจศก ศักราช ๑๑๘๔ ได้เสด็จทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์ทุกวัน เมื่อถึงคราวมีพระราชพิธีจรดพระนังคัล ทรงมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม จึงโปรดฯให้ยกการพระราชพิธีมาตั้งที่ปรกหลังวัดอรุณราชวราราม ซึ่งขณะนั้นยังเป็นทุ่งนา ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรพระราชพิธีแรกนาที่ทุ่งส้มป่อยครั้งหนึ่ง และเคยโปรดฯให้กระทำพระราชพิธีแรกนาที่เมืองพระนครศรีอยุธยาและที่เมืองเพชรบุรีอีกด้วย | ||
| บรรทัดที่ 83: | บรรทัดที่ 88: | ||
พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลนี้กระทำสืบเนื่องต่อมาในรัชกาลที่ ๖ และ รัชกาลที่ ๗ โดยในรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานน้ำมหาสังข์และทรงเจิมพระยาแรกนาที่พระที่นั่งภิเษกดุสิต พระราชวังดุสิต แต่การจรดพระนังคัลกระทำที่ทุ่งพญาไท โดยบางครั้งเสด็จพระราชดำเนินไปที่ทุ่งพญาไท <ref> บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). '''จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗'''. กรุงเทพฯ: มปพ. , หน้า ๒๕๕ , ๓๙๒-๓๙๓.</ref> | พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลนี้กระทำสืบเนื่องต่อมาในรัชกาลที่ ๖ และ รัชกาลที่ ๗ โดยในรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานน้ำมหาสังข์และทรงเจิมพระยาแรกนาที่พระที่นั่งภิเษกดุสิต พระราชวังดุสิต แต่การจรดพระนังคัลกระทำที่ทุ่งพญาไท โดยบางครั้งเสด็จพระราชดำเนินไปที่ทุ่งพญาไท <ref> บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). '''จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗'''. กรุงเทพฯ: มปพ. , หน้า ๒๕๕ , ๓๙๒-๓๙๓.</ref> | ||
ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๗๙ มีการพิจารณาว่า ควรยกเลิกพระราชพิธีนี้หรือไม่ ในที่สุดกระทรวงเกษตราธิการก็เห็นว่า พระราชพิธีนี้มีประโยชน์ควรดำเนินการแก้ไขมิให้เป็นพระราชพิธีทางไสยศาสตร์ และควรให้มีการประกวดผลผลิตทางเกษตรกรรมและเป็นพิธีเกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ด้วย จึงให้คงพระราชพิธีนี้ไว้ เพื่อปลุกใจให้ประชาชนนิยมทำการเกษตร สำหรับพระราชพิธีแรกนานั้นมีการย้ายไปทำร่วมกับงานวันขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๘๐ ต่อมาได้ยกเลิกไป ในพ.ศ.๒๔๘๑ | ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๗๙ มีการพิจารณาว่า ควรยกเลิกพระราชพิธีนี้หรือไม่ ในที่สุดกระทรวงเกษตราธิการก็เห็นว่า พระราชพิธีนี้มีประโยชน์ควรดำเนินการแก้ไขมิให้เป็นพระราชพิธีทางไสยศาสตร์ และควรให้มีการประกวดผลผลิตทางเกษตรกรรมและเป็นพิธีเกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ด้วย จึงให้คงพระราชพิธีนี้ไว้ เพื่อปลุกใจให้ประชาชนนิยมทำการเกษตร สำหรับพระราชพิธีแรกนานั้นมีการย้ายไปทำร่วมกับงานวันขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๘๐ ต่อมาได้ยกเลิกไป ในพ.ศ.๒๔๘๑ | ||
ต่อมาในสมัยรัชกาลปัจจุบัน พระราชพิธีจรดพระนังคัลได้รับการฟื้นฟูอีกครั้งหนึ่งในพ.ศ.๒๕๐๒ คณะรัฐมนตรีได้ลงมติให้กระทรวงเกษตรเป็นเจ้าของเรื่องรับไปพิจารณาดำเนินการ ผลการประชุมพิจารณาสรุปว่าควรฟื้นฟูขึ้นกระทำเป็นงานประจำปี เริ่มตั้งแต่พ.ศ. ๒๕๐๓ เป็นต้นมาถึงปัจจุบัน <ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)'''คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน'''. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> | ต่อมาในสมัยรัชกาลปัจจุบัน พระราชพิธีจรดพระนังคัลได้รับการฟื้นฟูอีกครั้งหนึ่งในพ.ศ.๒๕๐๒ คณะรัฐมนตรีได้ลงมติให้กระทรวงเกษตรเป็นเจ้าของเรื่องรับไปพิจารณาดำเนินการ ผลการประชุมพิจารณาสรุปว่าควรฟื้นฟูขึ้นกระทำเป็นงานประจำปี เริ่มตั้งแต่พ.ศ. ๒๕๐๓ เป็นต้นมาถึงปัจจุบัน <ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)'''คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน'''. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> | ||
==วิถีใหม่ในการแสดงพระองค์ในพระราชพิธีและพิธี== | == วิถีใหม่ในการแสดงพระองค์ในพระราชพิธีและพิธี == | ||
นับแต่ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกที่มีการทอดพระราชอาสน์ถวายหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายาในช่วงของการพระราชพิธีการสถาปนาพระองค์ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมราชินี ที่อัครมเหสี และสืบเนื่องกันในการทรงเฉลิมพระราชมณเฑียรคู่กัน และในการเสด็จออกสีหบัญชร พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทแล้ว ทั้งสองพระองค์ได้เสด็จออกในงานพระราชพิธี (และพิธีอื่นๆ) เคียงกันเป็นนิจ ยังผลให้ในงานพระราชพิธี ธรรมเนียมปฏิบัติที่ให้เจ้านายฝ่ายในเฝ้าฯ อยู่ในพระฉากหรือในที่ซึ่งแยกชัดเจนเป็นต่างหากจากฝ่ายหน้าเป็นอันพ้นสมัยอย่างแท้จริง อีกทั้งมีการทอดเครื่องนมัสการและพระแท่นทรงกราบเป็นสองสำรับด้วย นับเป็นวิถีใหม่ที่อนุโลมตามแบบสากลสืบทอดมาเป็นธรรมเนียมปฏิบัติในการต่อมาจนปัจจุบัน <ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> | นับแต่ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกที่มีการทอดพระราชอาสน์ถวายหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายาในช่วงของการพระราชพิธีการสถาปนาพระองค์ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมราชินี ที่อัครมเหสี และสืบเนื่องกันในการทรงเฉลิมพระราชมณเฑียรคู่กัน และในการเสด็จออกสีหบัญชร พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทแล้ว ทั้งสองพระองค์ได้เสด็จออกในงานพระราชพิธี (และพิธีอื่นๆ) เคียงกันเป็นนิจ ยังผลให้ในงานพระราชพิธี ธรรมเนียมปฏิบัติที่ให้เจ้านายฝ่ายในเฝ้าฯ อยู่ในพระฉากหรือในที่ซึ่งแยกชัดเจนเป็นต่างหากจากฝ่ายหน้าเป็นอันพ้นสมัยอย่างแท้จริง อีกทั้งมีการทอดเครื่องนมัสการและพระแท่นทรงกราบเป็นสองสำรับด้วย นับเป็นวิถีใหม่ที่อนุโลมตามแบบสากลสืบทอดมาเป็นธรรมเนียมปฏิบัติในการต่อมาจนปัจจุบัน <ref> พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐) </ref> | ||
==สรุป== | == สรุป == | ||
รวมความว่า ในสมัยรัชกาลที่ ๗ มีการสืบสานพระราชประเพณีในแง่พระราชพิธี โดยมีการตัดทอนดัดแปลง เช่นเดียวกับที่ได้เคยมีมาแต่ก่อน เพื่อให้เหมาะสมแก่กาลสมัย ครั้นในช่วงปลายรัชกาลที่พระราชสถานะเปลี่ยนไป ได้มีความแปรเปลี่ยนบางประการ จนเมื่อพ้นรัชสมัยได้มีการยกเลิกการจัดพระราชพิธีบางอย่าง | รวมความว่า ในสมัยรัชกาลที่ ๗ มีการสืบสานพระราชประเพณีในแง่พระราชพิธี โดยมีการตัดทอนดัดแปลง เช่นเดียวกับที่ได้เคยมีมาแต่ก่อน เพื่อให้เหมาะสมแก่กาลสมัย ครั้นในช่วงปลายรัชกาลที่พระราชสถานะเปลี่ยนไป ได้มีความแปรเปลี่ยนบางประการ จนเมื่อพ้นรัชสมัยได้มีการยกเลิกการจัดพระราชพิธีบางอย่าง | ||
==อ้างอิง== | == อ้างอิง == | ||
<references/> | |||
<references /> | |||
==บรรณานุกรม == | == บรรณานุกรม == | ||
(๒๕๓๗). กฎหมายตราสามดวง เล่ม`๑.กฎมนเทียรบาล. กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | (๒๕๓๗). กฎหมายตราสามดวง เล่ม`๑.กฎมนเทียรบาล. กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | ||
จมื่นอมรดรุณารักษ์, (แจ่ม สุนทรเวช). (๒๕๑๔).พระราชประเพณี ตอน ๓ พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑. กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | จมื่นอมรดรุณารักษ์, (แจ่ม สุนทรเวช). (๒๕๑๔).พระราชประเพณี ตอน ๓ พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑. กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | ||
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. | จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (๒๕๒๘). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑.พิมพ์ครั้งที่ ๒ กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | ||
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. | จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (๒๕๔๑). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๒. พิมพ์ครั้งที่ ๓ .กรุงเทพฯ : คุรุสภา. | ||
ฉัตรบงกช | ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร.(๒๕๔๖). การพระราชพิธีสิบสองเดือนในจิตรกรรมฝาผนังวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร. วิทยานิพนธ์ภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัยมหาวิทยาลัยศิลปากร. | ||
ดินาร์ บัญธรรม. (๒๕๕๐). พระราชกรณียกิจการแสดงบทบาทในฐานะสมเด็จพระบรมราชินีแบบสากล บทความไม่ได้ตีพิมพ์ซึ่งเขียนขึ้นสำหรับเป็นข้อมูลจัดทำบทนิทรรศการถาวรสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณีฯ ณ พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. | ดินาร์ บัญธรรม. (๒๕๕๐). พระราชกรณียกิจการแสดงบทบาทในฐานะสมเด็จพระบรมราชินีแบบสากล บทความไม่ได้ตีพิมพ์ซึ่งเขียนขึ้นสำหรับเป็นข้อมูลจัดทำบทนิทรรศการถาวรสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณีฯ ณ พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. | ||
| บรรทัดที่ 114: | บรรทัดที่ 120: | ||
ทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์,หม่อม. คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. จัดพิมพ์เนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสารพระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐. | ทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์,หม่อม. คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. จัดพิมพ์เนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสารพระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐. | ||
ธำรงค์ศักดิ์ | ธำรงค์ศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์. (๒๕๔๓). ๒๔๗๕ และ ๑ ปีหลังการปฏิวัติ. กรุงเทพฯ: เอดิสัน เพรสโพรดักส์. | ||
บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗. กรุงเทพฯ : มปพ. | บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗. กรุงเทพฯ : มปพ. | ||
บำราบปรปักษ์, สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยา. โคลงพระราชพิธีทวาทศมาส.(๒๕๔๕). กรุงเทพฯ :กรมศิลปากร | บำราบปรปักษ์, สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยา. โคลงพระราชพิธีทวาทศมาส.(๒๕๔๕). กรุงเทพฯ :กรมศิลปากร กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์จัดพิมพ์. | ||
สมมติอมรพันธุ์ฯ,พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ. (รวบรวม) ประกาศการพระราชพิธีเล่ม ๑. (๒๕๐๘). พระนคร : คุรุสภา. | สมมติอมรพันธุ์ฯ,พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ. (รวบรวม) ประกาศการพระราชพิธีเล่ม ๑. (๒๕๐๘). พระนคร : คุรุสภา. | ||
สุจิตต์ วงษ์เทศ. (บรรณาธิการ). ไม่มีนางนพมาศ ไม่มีลอยกระทงสุโขทัย. (๒๕๓๐). กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศิลปวัฒนธรรม. | สุจิตต์ วงษ์เทศ. (บรรณาธิการ). ไม่มีนางนพมาศ ไม่มีลอยกระทงสุโขทัย. (๒๕๓๐). กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศิลปวัฒนธรรม. | ||
สุภาพรรณ ณ บางช้าง. ขนบธรรมเนียมประเพณีความเชื่อและแนวปฎิบัติในสมัยสุโขทัยถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง. (๒๕๓๕). กรุงเทพฯ : สถาบันไทยศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. | สุภาพรรณ ณ บางช้าง. ขนบธรรมเนียมประเพณีความเชื่อและแนวปฎิบัติในสมัยสุโขทัยถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง. (๒๕๓๕). กรุงเทพฯ : สถาบันไทยศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. | ||
'''ภาษาอังกฤษ''' | '''ภาษาอังกฤษ''' | ||
Maund, Laurie. The Royal Ceremonies : Past and Present. (1990) .Published by The national Identity Board office of the Prime Minister. Bangkok, Thailand. | Maund, Laurie. The Royal Ceremonies : Past and Present. (1990) .Published by The national Identity Board office of the Prime Minister. Bangkok, Thailand. | ||
[[ | [[หมวดหมู่:พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ]] | ||
รุ่นแก้ไขปัจจุบันเมื่อ 17:49, 19 พฤษภาคม 2560
ผู้เรียบเรียง : ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร
ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ : รองศาสตราจารย์ ดร.สนธิ เตชานันท์
การสืบสานพระราชประเพณี
บทความนี้จะพรรณนาวิเคราะห์ถึงการสืบสานพระราชประเพณีในสมัยรัชกาลที่ ๗ แต่เฉพาะที่เกี่ยวข้องกับการพระราชพิธี
พระราชพิธีสิบสองเดือนถือเป็นพระราชประเพณีที่ปรากฏในกฎมณเทียรบาลตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา[1] และถือเป็นราชประเพณีที่พระมหากษัตริย์ทรงปฏิบัติเพื่อความเป็นสวัสดิมงคลในเดือนต่างๆของรอบปีสืบต่อกันมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
ในชั้นต้นการพระราชพิธีเป็นเรื่องเกี่ยวกับศาสนาพราหมณ์เป็นสำคัญ ได้แก่ พระราชพิธีจองเปรียง พระราชพิธีทอดเชือกดามเชือก พระราชพิธีกะติเกยา และพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย ฯลฯ พระราชพิธีบางอย่างมีการฟื้นฟูหรือเพิ่มขึ้นใหม่ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ดังนี้
สมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ ๒ ตรงกับปี ๒๓๖๐[2] มีการฟื้นฟูพระราชกุศลวิสาขบูชา โดยจุดโคมตามประทีปบูชาในอารามหลวง
สมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ โปรดฯให้มีพระราชพิธีพระราชทานเลี้ยงตรุษจีนขึ้นเป็นครั้งแรก[3]
สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ มีพระราชพิธีฉัตรมงคลเป็นครั้งแรก เมื่อเสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติบรมราชาภิเษก ในวันพฤหัส เดือน ๖ ขึ้น ๑๕ ค่ำ ปีกุน จุลศักราช ๑๒๑๓ [4] (พ.ศ. ๒๓๙๔) นอกจากนั้น ยังโปรดเกล้าฯ ให้ริเริ่มพระราชพิธีบางอย่างเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ประเทศชาติและประชาชน รวมทั้งผนวกพิธีการทางพุทธศาสนาเข้าไปในการพระราชพิธี
สมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ มีพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้ง ครั้งแรกเมื่อพระชนมายุ ๑๕ พรรษาในวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๑ โดยมีผู้สำเร็จราชการคือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) จนเมื่อพระชนมายุ ๒๐ พรรษาจึงมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ เมื่อวันที่ ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๖
สมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ก็ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้งเช่นเดียวกับพระบรมชนกนาถ ครั้งหลังเพื่อเปิดโอกาสให้เจ้านายจากต่างประเทศได้เสด็จร่วม
ในสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกตามแบบแผนประเพณีเพียงครั้งเดียว โดยเริ่มจากพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียร ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย พระที่นั่งไพศาลทักษิณ และพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานเป็นพระราชพิธีเบื้องต้นตั้งแต่วันที่ ๒๑ -๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๖๘ และวันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๔๖๘ ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก และพิธีเบื้องปลายในวันที่ ๒๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๔๖๘ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ เสด็จฯออก ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทเพื่อให้คณะทูตานุทูตเข้าเฝ้าถวายพระพรชัย เสด็จฯออก ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ เพื่อให้พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการฝ่ายในและภริยาข้าทูลละอองธุลีพระบาททั้งหลายทูลเกล้าฯถวายดอกไม้ธูปเทียนแล้ว พระราชทานสัญญาบัตรตั้งพระราชาคณะ ๓ รูป และในวันที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ เสด็จฯออกพระที่นั่งจักรีฯ ให้หัวหน้าพ่อค้าและประชาชนเฝ้าฯ และเสด็จฯออกมุขเด็จหน้าพระที่นั่งจักรีให้ประชาชนเฝ้าฯ ชมพระบารมี แล้วในวันที่ ๑ มีนาคม เสด็จฯเลียบพระนครทางสถลมารค (ทางบก) เพื่อทรงนมัสการบูชาปูชนียวัตถุ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร และวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม และในวันที่ ๓ มีนาคม เสด็จฯเลียบพระนครทางชลมารค (ทางน้ำ)
ในการนี้ มีตอนที่เพิ่มเติมขึ้นใหม่ คือ ทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ สถาปนาหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระวรราชชายาขึ้นเป็น สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในช่วงบ่ายของวันบรมราชาภิเษก วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ เป็นประวัติกาลด้วย
ในสมัยรัชกาลปัจจุบัน ก็ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกและสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินีในวันที่เสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติเช่นเดียวกัน
พระราชพิธีที่ไม่มีมาตั้งแต่ปลายสมัยรัชกาลที่ ๗
๑. พระราชพิธีโสกันต์ และเกศากันต์
ตามโบราณราชประเพณีพระราชโอรสหรือพระราชธิดามักไว้จุกในวัยเด็กแสดงให้เห็นถึงการก้าวสู่ความเป็นผู้ใหญ่เป็นการเปลี่ยนผ่านจากวัยเด็กเข้าสู่วัยรุ่นเช่นเดียวกับเด็กๆชาวสยามทั่วไป ซึ่งพระราชโอรสจะโสกันต์เมื่อพระชนมายุ ๑๑-๑๓ พรรษา พระราชธิดาจะโสกันต์ตั้งแต่พระชนมายุ ๑๑ พรรษาขึ้นไป ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น มักจะประกอบพิธีนี้ ร่วมกับพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า พระราชพิธีทำบุญตรุษสุดปีเป็นพิธีตรุษไทย เพื่อตัดปีเก่าเพื่อจะขึ้นปีใหม่ คือพระราชพิธีเดือนสี่เป็นพระราชพิธีมงคลขับไล่สิ่งอวมงคล จึงนิยมโสกันต์ (การโกนจุกเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า) และเกศากันต์ (โกนจุกหม่อมเจ้า) ซึ่งต่อมาภายหลังจะประกอบร่วมกับพระราชพิธีเดือนยี่ ได้แก่พระราชพิธีตรียัมปวายหรือพระราชพิธีโล้ชิงช้า
พระราชพิธีโสกันต์ในสมัยรัตนโกสินทร์เริ่มมาแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชพิธีโสกันต์ครั้งสุดท้าย ซึ่งเป็นของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทธศิริโสภา พ.ศ. ๒๔๗๕
พระราชพิธีโสกันต์มีทั้งพิธีสงฆ์และพิธีพราหมณ์ โดยพิธีสงฆ์จัดที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ช่วงบ่ายก่อนวันพระราชพิธีเป็นเวลา ๓ วัน รวมทั้งตอนเช้าของวันพระราชพิธี ในระหว่างนี้เจ้านายที่จะโสกันต์จะเสด็จไปฟังสวดโดยกระบวนแห่ ส่วน สมัยอยุธยารายละเอียดในทางปฏิบัติของการพระราชพิธีนั้นเป็นแบบผสมระหว่างศาสนาพราหมณ์กับศาสนาพุทธ แต่เน้นหนักทางศาสนาพราหมณ์
๒. พระราชพิธีปกติพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (พระราชพิธีโล้ชิงช้า)
พระราชพิธีตรียัมพวายเป็นพระราชพิธีต้อนรับพระอิศวร ส่วนพระราชพิธีตรีปวายต้อนรับพระนารายณ์ ในการต้อนรับพระอิศวรจัดให้มีการโล้ชิงช้า ๒ วัน คือวันขึ้น ๗ ค่ำ เวลาเช้า และวันขึ้น ๙ ค่ำเวลาเย็น สมมุติให้ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่เป็นพระอิศวร เดิมใช้ข้าราชการตำแหน่งเกษตราธิบดี คือเจ้าพระยาพลเทพ ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๔ มีพระราชดำริว่าพระยาพลเทพต้องแห่ซ้ำทุกปี ต้องแจกจ่ายเลี้ยงดูผู้คนที่เข้ากระบวนแห่สิ้นเปลืองเงินทองมาก จึงกำหนดให้พระยาที่ได้รับพระราชทานพานทองสลับเปลี่ยนกันปีละคน เรียกว่า “พระยายืนชิงช้า” ผู้ทำการโล้ชิงช้าแทนท้าวจตุโลกบาลเรียกว่า “นาลิวัน” มีจำนวน ๑๒ คน โล้กระดานละ ๔ คน รวม ๓ กระดาน ทั้งเป็นผู้รำเสนงแทนพญานาคและเทพยดา ซึ่งเป็นพิธีทางศาสนาพราหมณ์
ต่อมาสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ โปรดเกล้าฯ ให้เพิ่มพิธีสงฆ์ ในพระราชพิธีโล้ชิงช้า โดยพระสงฆ์จะรับพระราชทานฉันที่พระที่นั่งพุทไธศวรรย์ในวัน ๗ ค่ำ เวลาเช้า และในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ พราหมณ์ทำพิธีสมโภชเทวรูปและมีพิธีทำบุญตามประเพณีพุทธศาสนา [5] ซึ่งปฏิบัติกันต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๖ ถึงรัชกาลที่ ๗ ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองในสมัยรัชกาลที่ ๗ ไม่มีการโล้ชิงช้าอีกแต่ยังมีการประกอบพิธีตรียัมพวายและตรีปวายที่โบสถ์พราหมณ์เสาชิงช้า
โบราณราชประเพณีที่ไม่ได้กล่าวถึงในที่นี้ ผู้ที่สนใจสามารถศึกษาได้จากในจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร และจิตรกรรมวัดเสนาสนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
การเปลี่ยนแปลงการปกครอง: ผลกระทบต่อพระราชพิธี
การเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ จากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์สู่ระบอบประชาธิปไตย มีนายกรัฐมนตรีและคณะรัฐมนตรีเป็นผู้บริหารราชการแผ่นดินตามรัฐธรรมนูญ จึงมีการพิธีของรัฐบาลนอกเหนือจากพระราชพิธีเกิดขึ้น เรียกว่า รัฐพิธี เช่น รัฐพิธีวันรัฐธรรมนูญ เป็นต้น
สำหรับการประกอบพระราชพิธีในราชสำนักที่ได้รับผลกระทบด้วย ดังสังเกตได้ว่าในช่วง ๒ เดือนแรกหลังจากการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ไม่เสด็จออกในงานพระราชพิธีต่างๆ อาทิ งานพระราชพิธีทางพุทธศาสนา ที่เคยเสด็จไปเปลี่ยนเครื่องทรงพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากรสำหรับฤดูฝน ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามด้วยพระองค์เอง โปรดเกล้าฯให้สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทรเสด็จแทนพระองค์[6] หลังจากนั้นก็เสด็จไปประทับที่วังไกลกังวล หัวหินต่อมา ก่อนวันงานพระราชพิธีฉัตรมงคลใน พ.ศ. ๒๔๗๕ มีข่าวลือว่า พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ จะไม่เสด็จฯ กลับคืนพระนครจากที่นั่นในงานพระราชพิธีฉัตรมงคล ทำให้คณะรัฐมนตรีต้องออกแถลงการณ์ในวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๕ ว่า
“การที่ไม่เสด็จพระราชดำเนินกลับพระนคร ในงานพระราชพิธีฉัตรมงคล ก็เพราะประชวร แม้พระอาการไม่หนักหนาอันใดเลย แต่ว่าการเสด็จพระราชดำเนินทางรถไฟเป็นการกระทบกระเทือนอาจทำให้พระอาการมากขึ้นได้โดยไม่จำเป็น ด้วยเหตุนี้เท่านั้น จึงมิได้เสด็จพระราชดำเนินกลับ” [7]
เหตุการณ์ดังกล่าวทำให้เห็นร่องรอยของความคลายตัวของการพระราชพิธีต่างๆที่พระมหากษัตริย์ในระบอบสมบรูณาญาสิทธิราชย์ทรงเคยปฏิบัติ
ในที่นี้ขอยกตัวอย่างให้เห็นพระราชพิธีบางพระราชพิธีมีความเปลี่ยนแปลงไป ได้แก่ พระราชพิธีที่เกี่ยวข้องกับการปกครองได้แก่ พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา พระราชพิธีฉัตรมงคล และ การเฉลิมฉลองพระนครในเทศกาล เช่น พระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวาย (โล้ชิงช้า) ดังกล่าวแล้ว ส่วนพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ที่เกี่ยวข้องกับการเกษตร มีความผันแปร คือมีการเลิกจัดแล้วจัดขึ้นใหม่ พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา
พระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาหรือเดิมเรียกว่า พระราชพิธีศรีสัจจปานกาลเป็นพระราชพิธีที่ยิ่งใหญ่ขลังและศักดิ์สิทธิ์สำหรับแผ่นดินสืบเนื่องมาแต่โบราณ เกี่ยวพันกับสถาบันพระมหากษัตริย์ในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่พระมหากษัตริย์เป็นผู้มีพระราชอำนาจสูงสุดและเป็นศูนย์กลางของพระราชอาณาจักร มีรูปแบบที่จัดขึ้นเพื่อให้พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการดื่มน้ำสาบานว่าจะจงรักภักดีและซื่อตรงต่อพระมหากษัตริย์ เป็นการให้สัตย์ยาบันประเภทหนึ่งที่ใช้น้ำเป็นสื่อกลาง ส่วนในทางปฏิบัติของการถือน้ำนั้นเป็นการเอาคมศาสตราวุธต่างๆมาทำพิธีสวดหรือสาปแช่งด้วยการโอมอ่านลิลิตโองการแช่งน้ำแล้วเสียบลงในน้ำที่จะนำไปพระราชทานให้ดื่มเป็นหลักสำคัญ[8] ถือว่าเป็นพระราชพิธีระงับยุคเข็ญของบ้านเมือง
พระราชพิธีนี้เชื่อว่ามีมาก่อนการก่อตั้งกรุงศรีอยุธยาและเป็นที่แพร่หลายในดินแดนภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ด้วย ดังมีหลักฐานจารึกที่กรอบประตูศิลาของโบราณสถานพิมานอากาศในเมืองนครธมว่า เป็นคำสาบานของพวกข้าราชการที่เรียกว่า “พระตำรวจ” ถวายสัตย์สาบานต่อพระเจ้าศรีสุริยวรมันที่ ๑
ส่วนในสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีนั้นมีหลักฐานวรรณกรรมเรื่อง ลิลิตโองการแช่งน้ำ ซึ่งใช้เป็นประกาศคำถวายสัตย์ในพระราชพิธีถือน้ำ[9] พระราชพิธีดังกล่าวนี้ยังประกอบในโอกาสต่างๆ เช่น พระราชพิธีถือน้ำเมื่อพระมหากษัตริย์เสด็จขึ้นครองราชย์ พระราชพิธีถือน้ำเมื่อออกสงคราม นอกเหนือไปจากที่กระทำเป็นประจำทุกปีๆละสองครั้ง โดยข้าราชการถือน้ำที่วัดพระศรีสรรเพชญ์ ต่อมาย้ายไปที่วิหารพระมงคลบพิตร เมื่อถือน้ำแล้วใช้ดอกไม้ธูปเทียนไปถวายบังคมพระเชษฐบิดร เป็นเทวรูปฉลองพระองค์ของพระเจ้าอู่ทอง หรือสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ แล้วจึงเข้าไปถวายบังคมพระเจ้าแผ่นดินพร้อมกัน
ในสมัยรัตนโกสินทร์ สถานที่ใช้ประกอบพระราชพิธี คือ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม หลังจากนั้นจึงนำดอกไม้ธูปเทียนมาถวายบังคมพระบรมอัฐิของรัชกาลที่ ๑ และถวายบังคมพระอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาปัยกาธิบดีแทนพระเชษฐบิดร ในรัชกาลต่อๆมา ยังมีการถวายบังคมพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระองค์ก่อนๆ ซึ่งเสด็จสวรรคตล่วงไปแล้วโดยลำดับ [10]
กำหนดเวลาของการถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา ตามปกติมีปีละสองครั้ง คือในเดือน ๕ ขึ้น ๓ ค่ำครั้งหนึ่ง และเดือน ๑๐ แรม ๓ ค่ำ อีกครั้งหนึ่ง [11] โดยถือเอาวันตรุษสงกรานต์ และวันสารทในรอบปีหนึ่ง สำหรับข้าราชการที่ถือศาสตราวุธ กำหนดให้มีการถือน้ำเป็นประจำทุกเดือน ครั้นมาถึงสมัยพระบาทสมเด็จมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ โปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนแปลงการถือน้ำเป็นวันให้แน่นอนในช่วงขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๓ เมษายนเหมือนกันทุกปี ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นต้นมา เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยาก็ถูกระงับมาจนกระทั่งเมื่อวันที่ ๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ [12] ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน[13] ทรงฟื้นฟูการถือน้ำในวันพระราชทานตรารามาธิบดีแก่ทหาร ขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง แม้ว่าจะไม่ใช่เป็นการแช่งน้ำตามแบบโบราณแต่มีการกระทำสัตย์ปฎิญาณสาบานต่อธงชัยเฉลิมพลบ้าง ปฏิญาณตนในวันที่ระลึกการสถาปนากระทรวงบ้าง จึงเป็นการเปลี่ยนแปลงที่อนุวัตไปตามกาลสมัย
๑. พระราชพิธีพืชมงคลและพระราชพิธีจรดพระนังคัล
พระราชพิธีนี้เป็นพระราชพิธีที่มีความสำคัญในการสร้างขวัญและกำลังใจแก่เกษตรกรและประชาชนทั่วไป จัดขึ้นในเดือนหก การพระราชพิธีเดือนหกกล่าวเป็นสองชื่อ แต่เป็นพระราชพิธีที่เกี่ยวเนื่องกัน พระราชพิธีพืชมงคลเป็นพระราชพิธีเนื่องในพุทธศาสนา กระทำที่ท้องสนามหลวง พระราชพิธีจรดพระนังคัลเป็นพระราชพิธีเนื่องในศาสนาพราหมณ์ ในสมัยรัชกาลที่ ๔ - ๕ กระทำการพระราชพิธีที่ทุ่งส้มป่อยนอกพระนคร แต่ในปัจจุบันกระทำที่สนามหลวงทั้งสองพิธี
พระราชพิธีจรดพระนังคัล หมายถึง พระราชพิธีแรกนา หรือ พระราชพิธีแรกนาขวัญ กระทำในเดือนหก บางสมัยวันแรกนาตกในเดือนเมษายน แต่ในระยะหลังมักกระทำในช่วงต้นเดือนพฤษภาคม
พระราชพิธีจรดพระนังคัลนี้เป็นพระราชพิธีที่สืบทอดมาแต่โบราณ แต่ในสมัยสุโขทัยไม่มีหลักฐานปรากฏชัดเจน พบหลักฐานที่แสดงว่ามีพระราชพิธีนี้ในสมัยอยุธยาในกฎมนเทียรบาล เรียกพระราชพิธีนี้ว่า “ จรดพระอังคัล “มีข้อความปรากฏถึงพระราชพิธีนี้อยู่สองแห่ง แห่งหนึ่งกล่าวอย่างสั้นๆว่า “ เดือน ๖ พิทธีไพศากขยจรดพระอังคัล “ อีกแห่งหนึ่งให้รายละเอียดเพิ่มขึ้นว่า ขุนนางผู้ทำหน้าที่สำคัญคือ เจ้าพญาจันทกุมารและพระพลเทพ [14]
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ มีหนังสือตำรับนางนพมาศ [15] กล่าวถึงพระราชพิธีจรดพระนังคัลว่า มีการสร้างโรงพิธีที่ท้องทุ่งละหานหลวง หน้าพระตำหนักห้างเขา พระเจ้าแผ่นดินพร้อมพระบรมวงศานุวงศ์ประทับที่พระตำหนักห้าง โปรดให้ออกญาพลเทพแต่งกายอย่างลูกหลวงเป็นผู้หนึ่งที่ทำหน้าที่ไถนา
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระบรมราชาธิบายว่า พระราชพิธีจรดพระนังคัลในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์มีเรื่อยมาไม่มีการยกเว้น แต่อาจไม่ได้เป็นพระราชพิธีหน้าพระที่นั่ง ยกเว้นจะมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตร เช่นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม ในปีมะแม เบญจศก ศักราช ๑๑๘๔ ได้เสด็จทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์ทุกวัน เมื่อถึงคราวมีพระราชพิธีจรดพระนังคัล ทรงมีพระราชประสงค์จะทอดพระเนตรการปฎิสังขรณ์วัดอรุณราชวราราม จึงโปรดฯให้ยกการพระราชพิธีมาตั้งที่ปรกหลังวัดอรุณราชวราราม ซึ่งขณะนั้นยังเป็นทุ่งนา ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรพระราชพิธีแรกนาที่ทุ่งส้มป่อยครั้งหนึ่ง และเคยโปรดฯให้กระทำพระราชพิธีแรกนาที่เมืองพระนครศรีอยุธยาและที่เมืองเพชรบุรีอีกด้วย
ตามพระบรมราชาธิบายยังกล่าวว่า แต่เดิมพระราชพิธีจรดพระนังคัลมีแต่พิธีพราหมณ์ไม่มีพิธีสงฆ์ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเพิ่มพิธีสงฆ์เข้าไปแต่ยกเป็นอีกพิธีต่างหากเรียกว่า “พืชมงคล”
สมเด็จฯเจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงบรรยายพระราชพิธีจรดพระนังคัลเป็นบทร้อยกรอง ไว้ในโคลงพระราชพิธีทวาทศมาส ซึ่งมีเนื้อความตรงกับความเรียงร้อยแก้ว พระราชนิพนธ์ของรัชกาลที่ ๕ ในเรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือน เริ่มตั้งแต่พระราชพิธีพืชมงคล กล่าวถึงการอัญเชิญพระพุทธรูปมาตั้งในมณฑลพิธี เจ้าพระยาแรกนา และเทพีทั้งสี่เข้าร่วมฟังพระ
มีข้อสังเกตเกี่ยวกับพระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลว่า ผู้กระทำพิธีแรกนานั้นเป็นเสนาบดีกรมนาที่เกษตราธิบดี คือ เจ้าพระยาพลเทพ ยกเว้นบางสมัย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระบรมราชาธิบายว่า พระยาแรกนาเป็นตำแหน่งเจ้าพระยาพลเทพ เช่นเดียวกันกับพระยายืนชิงช้า เมื่อพระยาพลเทพป่วยก็ให้พระยาประชาชีพแทน ในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จนเกือบจะเป็นธรรมเนียมว่า ผู้ใดยืนชิงช้า ผู้นั้นก็แรกนาด้วย
พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลนี้กระทำสืบเนื่องต่อมาในรัชกาลที่ ๖ และ รัชกาลที่ ๗ โดยในรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานน้ำมหาสังข์และทรงเจิมพระยาแรกนาที่พระที่นั่งภิเษกดุสิต พระราชวังดุสิต แต่การจรดพระนังคัลกระทำที่ทุ่งพญาไท โดยบางครั้งเสด็จพระราชดำเนินไปที่ทุ่งพญาไท [16]
ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๗๙ มีการพิจารณาว่า ควรยกเลิกพระราชพิธีนี้หรือไม่ ในที่สุดกระทรวงเกษตราธิการก็เห็นว่า พระราชพิธีนี้มีประโยชน์ควรดำเนินการแก้ไขมิให้เป็นพระราชพิธีทางไสยศาสตร์ และควรให้มีการประกวดผลผลิตทางเกษตรกรรมและเป็นพิธีเกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ด้วย จึงให้คงพระราชพิธีนี้ไว้ เพื่อปลุกใจให้ประชาชนนิยมทำการเกษตร สำหรับพระราชพิธีแรกนานั้นมีการย้ายไปทำร่วมกับงานวันขึ้นปีใหม่ ในวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๘๐ ต่อมาได้ยกเลิกไป ในพ.ศ.๒๔๘๑
ต่อมาในสมัยรัชกาลปัจจุบัน พระราชพิธีจรดพระนังคัลได้รับการฟื้นฟูอีกครั้งหนึ่งในพ.ศ.๒๕๐๒ คณะรัฐมนตรีได้ลงมติให้กระทรวงเกษตรเป็นเจ้าของเรื่องรับไปพิจารณาดำเนินการ ผลการประชุมพิจารณาสรุปว่าควรฟื้นฟูขึ้นกระทำเป็นงานประจำปี เริ่มตั้งแต่พ.ศ. ๒๕๐๓ เป็นต้นมาถึงปัจจุบัน [17]
วิถีใหม่ในการแสดงพระองค์ในพระราชพิธีและพิธี
นับแต่ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกที่มีการทอดพระราชอาสน์ถวายหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระชายาในช่วงของการพระราชพิธีการสถาปนาพระองค์ขึ้นเป็นสมเด็จพระบรมราชินี ที่อัครมเหสี และสืบเนื่องกันในการทรงเฉลิมพระราชมณเฑียรคู่กัน และในการเสด็จออกสีหบัญชร พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทแล้ว ทั้งสองพระองค์ได้เสด็จออกในงานพระราชพิธี (และพิธีอื่นๆ) เคียงกันเป็นนิจ ยังผลให้ในงานพระราชพิธี ธรรมเนียมปฏิบัติที่ให้เจ้านายฝ่ายในเฝ้าฯ อยู่ในพระฉากหรือในที่ซึ่งแยกชัดเจนเป็นต่างหากจากฝ่ายหน้าเป็นอันพ้นสมัยอย่างแท้จริง อีกทั้งมีการทอดเครื่องนมัสการและพระแท่นทรงกราบเป็นสองสำรับด้วย นับเป็นวิถีใหม่ที่อนุโลมตามแบบสากลสืบทอดมาเป็นธรรมเนียมปฏิบัติในการต่อมาจนปัจจุบัน [18]
สรุป
รวมความว่า ในสมัยรัชกาลที่ ๗ มีการสืบสานพระราชประเพณีในแง่พระราชพิธี โดยมีการตัดทอนดัดแปลง เช่นเดียวกับที่ได้เคยมีมาแต่ก่อน เพื่อให้เหมาะสมแก่กาลสมัย ครั้นในช่วงปลายรัชกาลที่พระราชสถานะเปลี่ยนไป ได้มีความแปรเปลี่ยนบางประการ จนเมื่อพ้นรัชสมัยได้มีการยกเลิกการจัดพระราชพิธีบางอย่าง
อ้างอิง
- ↑ (๒๕๓๗). กฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑ “กฎมนเทียรบาล”.. กรุงเทพฯ: คุรุสภา,๖๙-๑๕๙.
- ↑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๔๑). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๒. กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา, หน้า ๘๐.
- ↑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑ . กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา , หน้า ๙๔-๙๗.
- ↑ รายละเอียดเกี่ยวกับพระราชพิธีสิบสองเดือน โปรดศึกษาในพระราชนิพนธ์เรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว.
- ↑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พระราชพิธีสิบสองเดือนเล่ม ๑ โครงการหนังสือชุดภาษาไทยของคุรุสภา พิมพ์ครั้งที่ ๒ ,๒๕๕๘ .หน้า ๖๘.
- ↑ หนังสือราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๙ (๒๔๗๕). “ข่าวในราชสำนัก” ,อ้างจากธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, “๒๔๗๕ และ ๑ ปีหลังการปฏิวัติ”, หน้า ๒๒๑.
- ↑ คำแถลงการณ์คณะรัฐมนตรี, ลงวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ ๒๔๗๕, อ้างมาจากเรื่องเดิม, หน้า ๒๒๓.
- ↑ จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓). กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๒.
- ↑ จิตร ภูมิศักดิ์, โองการแช่งน้ำ และข้อคิดใหม่ในประวัติศาสตร์ไทยลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา . (๒๕๒๔). กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ดวงกมล, หน้า ๓ – ๗.
- ↑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑ . กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๗๑.
- ↑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (๒๕๒๘). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑. กรุงเทพฯ : คุรุสภา , หน้า ๑๖๔.
- ↑ จมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช ). (๒๕๑๔). พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑ เรื่องพระราชประเพณี(ตอน ๓). กรุงเทพฯ: คุรุสภา, หน้า ๔.
- ↑ พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. (๒๕๑๐). คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐)
- ↑ (๒๕๑๕). กฎหมายตราสามดวง เล่ม ๑ . “กฎมนเทียรบาล”. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว ๑๓ กันยายน, หน้า ๑๓๘ –๑๓๙.
- ↑ ตำรับนางนพมาศ เป็นวรรณกรรมซึ่งปัจจุบันนักวิชาการเชื่อกันว่า แต่งในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น
- ↑ บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗. กรุงเทพฯ: มปพ. , หน้า ๒๕๕ , ๓๙๒-๓๙๓.
- ↑ พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐)
- ↑ พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์. . (๒๕๑๐)คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. (พิมพ์เป็นบรรณาการเนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสาร พระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐)
บรรณานุกรม
(๒๕๓๗). กฎหมายตราสามดวง เล่ม`๑.กฎมนเทียรบาล. กรุงเทพฯ : คุรุสภา.
จมื่นอมรดรุณารักษ์, (แจ่ม สุนทรเวช). (๒๕๑๔).พระราชประเพณี ตอน ๓ พระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม ๑๑. กรุงเทพฯ : คุรุสภา.
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (๒๕๒๘). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๑.พิมพ์ครั้งที่ ๒ กรุงเทพฯ : คุรุสภา.
จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (๒๕๔๑). พระราชพิธีสิบสองเดือน เล่ม ๒. พิมพ์ครั้งที่ ๓ .กรุงเทพฯ : คุรุสภา.
ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร.(๒๕๔๖). การพระราชพิธีสิบสองเดือนในจิตรกรรมฝาผนังวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร. วิทยานิพนธ์ภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัยมหาวิทยาลัยศิลปากร.
ดินาร์ บัญธรรม. (๒๕๕๐). พระราชกรณียกิจการแสดงบทบาทในฐานะสมเด็จพระบรมราชินีแบบสากล บทความไม่ได้ตีพิมพ์ซึ่งเขียนขึ้นสำหรับเป็นข้อมูลจัดทำบทนิทรรศการถาวรสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณีฯ ณ พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว.
ทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์,หม่อม. คำบรรยายเรื่องพระราชพิธีในรัชกาลปัจจุบัน. จัดพิมพ์เนื่องในการทำบุญบ้านซอยสุทธิสารพระนคร วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๑๐.
ธำรงค์ศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์. (๒๕๔๓). ๒๔๗๕ และ ๑ ปีหลังการปฏิวัติ. กรุงเทพฯ: เอดิสัน เพรสโพรดักส์.
บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บรรณาธิการ). (๒๕๓๗). จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗. กรุงเทพฯ : มปพ.
บำราบปรปักษ์, สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยา. โคลงพระราชพิธีทวาทศมาส.(๒๕๔๕). กรุงเทพฯ :กรมศิลปากร กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์จัดพิมพ์.
สมมติอมรพันธุ์ฯ,พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ. (รวบรวม) ประกาศการพระราชพิธีเล่ม ๑. (๒๕๐๘). พระนคร : คุรุสภา.
สุจิตต์ วงษ์เทศ. (บรรณาธิการ). ไม่มีนางนพมาศ ไม่มีลอยกระทงสุโขทัย. (๒๕๓๐). กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศิลปวัฒนธรรม.
สุภาพรรณ ณ บางช้าง. ขนบธรรมเนียมประเพณีความเชื่อและแนวปฎิบัติในสมัยสุโขทัยถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง. (๒๕๓๕). กรุงเทพฯ : สถาบันไทยศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
ภาษาอังกฤษ
Maund, Laurie. The Royal Ceremonies : Past and Present. (1990) .Published by The national Identity Board office of the Prime Minister. Bangkok, Thailand.
