รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. ๒๔๗๕

ผู้เรียบเรียง : รองศาสตราจารย์ ม.ร.ว. พฤทธิสาณ ชุมพล

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ : นางสาวิตรี สุวรรณสถิตย์

---

กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญ

หลังจากที่มีพระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินชั่วคราว พ.ศ. ๒๔๗๕ เมื่อวันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ แล้ว ในวันรุ่งขึ้น สภาผู้แทนราษฎรซึ่งคณะราษฎรได้ตั้งขึ้นตามบทบัญญัติแห่งธรรมนูญฯ นั้นได้แต่งตั้งคณะอนุกรรมการขึ้นเพื่อทำการแก้ไขธรรมนูญฯ นั้นให้ “เรียบร้อยและสมบูรณ์” เป็น “รัฐธรรมนูญ” มีอนุกรรมการรวม ๗ คน พระยามโนปกรณ์นิติธาดา (ประธานกรรมการ ราษฎรเป็นประธาน อนุกรรมการซึ่งเป็นข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ ๕ คน และหลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) หัวหน้าคณะราษฎรสายพลเรือนอีก ๑ คน ทั้งหมดเป็นผู้ที่มีความรู้และประสบการณ์ด้านกฎหมายในระดับที่สูงต่างๆ กัน แต่หลวงประดิษฐ์ฯ เป็นคนเดียวที่เป็นสมาชิกคณะราษฎรและสำเร็จการศึกษาจากประเทศฝรั่งเศส สามเดือนต่อมา สภาผู้แทนราษฎรได้แต่งตั้งอนุกรรมการเพิ่มอีก ๒ คนตามที่พระยามโนฯ เสนอด้วยเหตุผลที่ว่าเพื่อที่จะได้ช่วยกันคิดให้งานสำเร็จโดยเร็วคือ พระยาศรีวิสารวาจา (เทียนเลี้ยง ฮุนตระกูล) ผู้ที่เคยร่วมกับนายเรมอนด์ บี. เสตีเวนส์ ร่างรัฐธรรมนูญขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๔ และพลเรือโทพระยาราชวังสัน (ศรี กมลนาวิน) พี่ชายคนโตของนาวาตรีหลวงสินธุสงครามชัย (สินธุ กมลนาวิน) หัวหน้าคณะราษฎรสายทหารเรือ รวมความแล้ว คณะอนุกรรมการร่างฯ ดูจะประกอบด้วยตัวแทนของฝ่ายต่างๆ แต่เป็นผู้ที่เป็นข้าราชการหรือเคยรับราชการมาแล้วทั้งสิ้น

ตามคำกล่าวต่อสภาผู้แทนฯ ของพระยามโนฯ “อนุกรรมการได้ทำการติดต่อกับพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวตลอดเวลา จนถึงอาจกล่าวได้ว่า ได้ร่วมมือกันทำข้อความตลอด ในร่างที่เสนอมานี้ได้ทูลเกล้าฯ ถวายและทรงเห็นชอบด้วยทุกประการแล้ว... ยิ่งกว่านั้นเป็นที่พอพระราชหฤทัยมาก หากแต่ว่ามีการเปิดเผยรายละเอียดของความคิดเห็นของพระองค์อยู่เพียงใน ๓ เรื่อง คือ

ประการที่หนึ่ง ในเรื่องของคำปรารภ ซึ่งต้องพระราชประสงค์ให้แก้ไขถ้อยคำเพื่อให้เป็นที่เข้าใจว่าพระมหากษัตริย์ทรงเป็นผู้พระราชทานรัฐธรรมนูญนี้ตามเหตุผลแห่งกาลเวลาแทนที่จะเป็นโดยชัดแจ้งว่าเป็นการเฉพาะว่าคณะราษฎรได้ขอพระราชทาน รวมทั้งปรับถ้อยคำให้เป็นราชาศัพท์ที่ถูกต้องเป็นการเฉลิมพระเกียรติ “พระมหากษัตริย์” และเพิ่มมาตราใหม่ด้วยว่า “พระมหากษัตริย์ทรงดำรงตำแหน่งจอมทัพสยาม” ซึ่ง ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์วิเคราะห์ว่า “เป็นการอธิบายโต้ตอบกับ “ประกาศคณะราษฎร” ที่ได้โจมตีราชวงศ์จักรีอย่างรุนแรง” แต่ในที่นี้ ก็สามารถวิเคราะห์ได้ด้วยว่าเป็นความพยายามที่จะจัดให้พระมหากษัตริย์ได้รับความเคารพเพียงพอที่จะทำหน้าที่เชิงรัฐธรรมนูญ

ประการที่สอง ปัญหาที่ว่าควรจะเขียนไว้ในรัฐธรรมนูญหรือไม่ว่าพระมหากษัตริย์มีหน้าที่พิทักษ์รัฐธรรมนูญเพราะมีแบบอย่างที่ประธานาธิบดีหลายประเทศต้องทำเช่นนั้น ทรงตอบโดยทรงเท้าความว่าได้ทรงสัตยาธิษฐานในพิธีบรมราชาภิเษกแล้ว จึงย่อมเท่ากับว่าพระองค์และพระมหากษัตริย์พระองค์ต่อไปต้องรักษารัฐธรรมนูญ อีกทั้งมีความในพระราชปรารภของรัฐธรรมนูญที่ขอให้พระบรมวงศ์สมัครสมานกับประชาราษฎร ในอันที่จะรักษาปฏิบัติตามรัฐธรรมนูญอยู่แล้ว เจ้านายที่จะทรงเป็นพระมหากษัตริย์องค์ต่อๆ ไป ก็เป็นพระบรมวงศานุวงศ์ จึงมีหน้าที่พิทักษ์รัฐธรรมนูญ ผลก็คือ รัฐธรรมนูญที่ประกาศใช้จึงไม่มีข้อความเขียนไว้ในเรื่องที่ว่าพระมหากษัตริย์ทรงมีหน้าที่พิทักษ์รัฐธรรมนูญ

หากแต่ในเรื่องนี้ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (นายปรีดี พนมยงศ์) ได้ให้ข้อมูลเมื่อ ๔๐ ปีให้หลัง คือเมื่อพ.ศ. ๒๕๑๖ ว่าพระยาพหลฯ และตัวเขาเองได้เข้าเฝ้าฯ หลายครั้ง และในประเด็นนี้พระยาพหลฯ ได้กราบบังคมทูลถามว่า “การทรงพิทักษ์รัฐธรรมนูญนั้น จะทรงทำอย่างไร... พระปกเกล้าฯ รับสั่งว่า ถ้ารัฐบาลเสนอเรื่องใดขัดรัฐธรรมนูญ พระองค์ก็ส่งกลับคืนไปโดยไม่ทรงลงพระปรมาภิไธยให้ พระยาพหลฯ กราบทูลต่อไปว่า คณะราษฎรเป็นห่วงว่านายทหารที่ถูกปลดกองหนุนไปจะคิดล้มล้างรัฐบาลขึ้นมาแล้วจะทูลเกล้าฯ ถวายรัฐธรรมนูญใหม่ของเขาให้ทรงลงประปรมาภิไธย จะโปรดเกล้าฯ อย่างไร รับสั่งว่าพระองค์จะถือว่าพวกนั้นเป็นกบฏและในฐานะจอมทัพพระองค์ถือว่าพวกนั้นเป็นราชศัตรูที่ขัดพระบรมราชโองการ ถ้าพวกนั้นบังคับพระองค์ให้พระองค์ทรงลงพระปรมาภิไธย พระองค์ก็จะทรงสละราชสมบัติให้พวกเขาหาเจ้านายองค์อื่นลงพระปรมาภิไธยให้”

ในประเด็นนี้ ขอตั้งข้อสังเกตเชิงวิเคราะห์ไว้ในที่นี้ว่า ทรงตอบโดยทรงคำนึงว่า ในพระราชสถานะพระมหากษัตริย์ในระบอบรัฐธรรมนูญ ทรงมีหน้าที่พิทักษ์รัฐธรรมนูญหรือกติกาการปกครอง จึงทรงใช้คำว่า “กบฏ” และในเมื่อรัฐธรรมนูญได้กำหนดว่าทรงเป็นจอมทัพสยาม จึงทรงใช้คำว่า “อริราชศัตรู” สำหรับผู้ที่ (สมมติว่า) จะล้มล้างรัฐธรรมนูญซึ่งพระองค์พระราชทาน แต่ก็ทรงทราบดีว่า ไม่ทรงมีอำนาจสั่งการกองทัพโดยลำพังพระองค์เองแล้ว ดังนั้น หากทรงถูกบังคับให้ทรงลงพระปรมาภิไธยในรัฐธรรมนูญฉบับที่ “กบฏ” และ “อริราชศัตรู” เสนอ มีวิธีการเดียวที่พระองค์จะไม่ทรงลงพระปรมาภิไธย คือการทรงลาออกจากตำแหน่งพระมหากษัตริย์ โดยทรงหวังว่า ด้วยวิธีการนั้น จะยังคงมีสถาบันพระมหากษัตริย์อยู่ต่อไป ซึ่งเป็นพระราชประสงค์ข้อหนึ่งมาโดยตลอด

ต่อมาในพ.ศ. ๒๔๗๖ ปรากฏว่าพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ก็ต้องทรงเผชิญกับเหตุการณ์คล้ายๆ กับที่พระยาพหลฯ ได้สมมติขึ้นนี้ คือในกรณีของเหตุการณ์ “กบฏบวรเดช”

ประการที่สาม กรณีมาตรา 11 ของรัฐธรรมนูญที่กำลังร่างขึ้นนั้น มีข้อความว่า “พระบรมวงศานุวงศ์ตั้งแต่ชั้นหม่อมเจ้าขึ้นไปโดยกำเนิดหรือโดยแต่งตั้งก็ตามย่อมดำรงอยู่ในฐานะเหนือการเมือง” อนุกรรมการฯ รู้สึกลำบากใจอยู่มาก พระยามโนฯ จึงได้กราบบังคมทูลเรียนพระราชปฏิบัติโดยเสนอว่า “เพื่อความสงบเรียบร้อยสมัครสมานเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันในระวางเจ้านายกับราษฎร ควรถือเสียว่าพระบรมวงศานุวงศ์ตั้งแต่หม่อมเจ้าขึ้นไปย่อมดำรงอยู่เหนือการเมืองทั้งหลาย (ตัวสะกดตามต้นฉบับ) พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ มีพระราชหัตถเลขาตอบว่า “ฉันเห็นด้วยตามความคิดของพระยามโนฯ ทุกประการ” ในประเด็นนี้ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์ อธิบายไว้ว่ามีเหตุมาจากการที่ในหมู่คณะราษฎรและผู้สนับสนุนการเปลี่ยนแปลงยังมีความกลัวว่าเจ้านายและผู้ที่ยังจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ จะพยายามทำการฟื้นระบอบเก่าขึ้นมาอีกครั้ง แต่ในขณะเดียวกันข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ซึ่งเป็นส่วนใหญ่ของคณะอนุกรรมการร่างฯ มีแนวคิดไปในทางสงวนประเพณีทางสังคมที่ถือว่าพระบรมวงศานุวงศ์เป็นบุคคลที่ควรอยู่แต่ในฐานะที่เป็นพระคุณ อยู่เหนือความติเตียนทั้งหลาย”

สำหรับการที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเห็นชอบด้วยนั้น ขอเสนอข้อวิเคราะห์ว่าได้ทรงปฏิบัติโดยถูกต้องตามพระราชสถานะพระมหากษัตริย์ในระบอบรัฐธรรมนูญ กล่าวคือทรงเห็นชอบตามที่หัวหน้าฝ่ายบริหารถวายคำแนะนำ อีกทั้งวิเคราะห์ได้ด้วยว่า พระองค์อาจกำลังทรงป้องกันการที่ในกาลข้างหน้าพระมหากษัตริย์ผู้ทรงมีหน้าที่เชิงรัฐธรรมนูญ (ไม่ใช่เชิงสัญลักษณ์เท่านั้น)อย่างไม่มีความเป็นฝักฝ่ายทางการเมือง จะทรงได้รับการกล่าวหาว่ามีพระบรมราชวินิจฉัยไปในทางที่เข้าข้างพระญาติของพระองค์เอง แม้ว่าจะไม่มีหลักฐานยืนยันว่าทรงคิดหรือคาดการณ์เช่นนี้ แต่กรณีของ “กบฏบวรเดช” ที่เกิดขึ้นในภายหลังในพ.ศ. ๒๔๗๖ สะท้อนให้เห็นว่าเป็นเรื่องที่น่าจะได้ทรงตริตรองตั้งแต่เมื่อกำลังมีการร่างรัฐธรรมนูญ

ความเห็นแย้งต่อเรื่องการให้พระบรมวงศานุวงศ์อยู่เหนือการเมืองนี้ ในการประชุมลงมติของสภาผู้แทนราษฎร มีสมาชิกสภาเพียงคนเดียว คือพระยาอุดมพงศ์เพ็ญสวัสดิ์ (ม.ร.ว.ประยูร อิศรศักดิ์) แสดงความเห็นว่า การตัดสิทธิ์เจ้าย่อมขัดกับหลักมาตรา ๑๒ ที่ว่า “บุคคลย่อมเสมอกันในกฎหมาย” อีกทั้ง มีการโต้ตอบกันในหน้าหนังสือพิมพ์ระหว่างนักหนังสือพิมพ์ค่ายต่างๆ อย่างกว้างขวางในประเด็นนี้ สะท้อนให้เห็นว่าการทำหน้าที่พระมหากษัตริย์ในระบอบรัฐธรรมนูญที่กำลัง “ตั้งไข่” อยู่นั้นไม่ง่ายเลย

สาระของรัฐธรรมนูญ: การวิเคราะห์

รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยามพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เอาพระราชหฤทัยใส่ในการทรงประกอบพิธีพระราชทานเมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม มี ๖๘ มาตราและหมวดต่างๆ ซึ่งจัดให้มีรูปร่างเหมือนรัฐธรรมนูญในระบอบประชาธิปไตย การจัดรูปร่างเช่นนี้นับว่าสนองต่อการที่สภาผู้แทนราษฎรได้มอบหมายให้คณะอนุกรรมการร่างฯ นำรัฐธรรมนูญฯ ชั่วคราวไปปรับปรุงแก้ไขให้เรียบร้อยและสมบูรณ์และพึงสังเกตว่ามีการบรรจุเรื่อง “สิทธิและหน้าที่ของชนชาวสยาม” ไว้เป็นหมวด ๒ ซึ่งแปลกแต่จริง ธรรมนูญฯ ชั่วคราวไม่มีแต่อย่างใด

สาระของรัฐธรรมนูญนี้ ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์ วิเคราะห์ไว้ว่า มีความเหมือนกับธรรมนูญชั่วคราวตรงที่ยังกำหนดให้อำนาจอธิปไตยเป็นของปวงชนตามเดิม แต่ในส่วนที่เกี่ยวกับวิธีการใช้อำนาจแทนปวงชน ได้แก้จากการระบุว่า กษัตริย์ สภาผู้แทนราษฎร คณะกรรมการราษฎรและศาลต่างก็เป็นผู้ใช้อำนาจโดยตรง เป็นว่า พระมหากษัตริย์ทรงใช้อำนาจซึ่งทรงได้รับมอบมาจากราษฎร แต่ไม่ได้ให้ใช้ตามอำเภอพระทัย หากแต่ตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญ คือทรงใช้อำนาจนิติบัญญัติโดยคำแนะนำและยินยอมของสภาผู้แทนราษฎร อำนาจบริหารทางคณะรัฐมนตรี และอำนาจตุลาการทางศาล ซึ่งธำรงศักดิ์วิเคราะห์ว่า มีนัยว่า “สถาบันพระมหากษัตริย์...ได้ถูกยกขึ้นให้มีฐานะเหนือสถาบันอื่นๆ ซึ่งคือการกลับไปสู่ประเพณีราชาธิปไตยในทางสัญลักษณ์ เพียงแต่ว่าอำนาจไม่ได้เป็นของพระมหากษัตริย์และพระมหากษัตริย์ไม่สามารถใช้อำนาจนี้ด้วยพระองค์เองได้” ซึ่งหากจะแปลความข้อความนี้ของธำรงศักดิ์ให้กระจ่างก็คือ เป็นการทำให้ดูเหมือนว่าพระมหากษัตริย์ทรงมีอำนาจแต่แท้จริงแล้วไม่ได้ทรงมี ทรงเป็นเพียง “สัญลักษณ์”

ธำรงศักดิ์ระบุต่อไปว่าได้เพิ่มพระเกียรติยศพระมหากษัตริย์ขึ้น และว่ามีการตัดข้อความ “กษัตริย์จะถูกฟ้องร้องคดีอาชญายังโรงศาลไม่ได้ เป็นหน้าที่ของสภาผู้แทนราษฎรจะวินิจฉัย” ออกไป อีกทั้งได้เพิ่มระยะเวลาในการทรงใช้อำนาจในการทรงยับยั้งพระราชบัญญัติก่อนบังคับใช้เป็นกฎหมายจาก ๗ วันเป็น ๑ เดือนและไม่ต้องทรงแสดงเหตุผล หากสภาผู้แทนราษฎรลงมติยันยันตามเดิม ก็ให้ทูลเกล้าฯ ถวายอีกครั้ง และถ้าครั้งนี้ไม่ทรงลงพระปรมาภิไธยคืนมาภายใน ๑๕ วัน ก็ให้ประกาศใช้เป็นกฎหมายได้

ที่ธำรงศักดิ์ว่า พระเกียรติยศเพิ่มขึ้นนั้น คงจะหมายความถึงข้อความและถ้อยคำภาษาที่ใช้ใน “พระราชปรารภ” เกี่ยวกับที่มาของรัฐธรรมนูญ ซึ่งเป็นพระเกียรติยศที่เพิ่มขึ้น ไม่ใช่พระราชอำนาจ ในส่วนของการฟ้องร้องคดีนั้น โดยที่รัฐธรรมนูญ “ฉบับถาวร” มาตรา ๓ ระบุว่า “องค์พระมหากษัตริย์ดำรงอยู่ในฐานะอันเป็นที่เคารพสักการะ ผู้ใดจะละเมิดมิได้” จึงตีความได้ว่าฟ้องร้องไม่ได้แล้วในกรณีที่ทรงทำในฐานะพระมหากษัตริย์ ซึ่งก็เป็นไปตามหลักที่ว่าไม่ทรงมีพระราชอำนาจตามลำพังพระองค์เอง ส่วนอำนาจในการทรงยับยั้งพระราชบัญญัตินั้น ทรงมีเวลาเพิ่มขึ้น แต่ท้ายที่สุดสภาผู้แทนราษฎรโดยเสียงข้างมากธรรมดาก็สามารถที่จะใช้อำนาจประกาศใช้เป็นพระราชบัญญัติได้ ธำรงศักดิ์ว่า ได้มีการย้ายรายละเอียดเกี่ยวกับการเลือกตั้งและคุณสมบัติของผู้เลือกตั้งและผู้สมัครรับเลือกตั้งออกไปเป็นพระราชบัญญัติการเลือกตั้ง พ.ศ. ๒๔๗๕ โดยมีการลดลำดับขั้นในการเลือกผู้แทนราษฎรในสมัยที่ ๒ ลงจาก ๓ ลำดับขั้นเป็น๒ ลำดับขั้น โดยให้ราษฎรในตำบลเลือกผู้แทนตำบล แล้วให้ผู้แทนตำบลเลือกผู้แทนราษฎร และตัดคุณสมบัติของผู้สมัครที่ว่าต้องสอบไล่วิชาการเมืองได้และต้องได้รับความเห็นชอบจากสมาชิกสภาฯ ในสมัยที่ ๑ เสียก่อน ออกไป ในส่วนที่เกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างสภาผู้แทนราษฎรกับฝ่ายบริหาร ธำรงศักดิ์วิเคราะห์ว่า “เปลี่ยนรูปโครงทางการเมืองใหม่ โดยให้มีการถ่วงดุลอำนาจซึ่งกันและกันระหว่างฝ่ายนิติบัญญัติกับฝ่ายบริหาร” โดยการให้ฝ่ายบริหารมีอำนาจยุบสภาเพื่อให้มีการเลือกตั้งใหม่ได้ “แต่สภายังคงเป็นสถาบันแห่งความชอบธรรมขั้นพื้นฐานของระบอบใหม่ และสภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้ทรงไว้ซึ่งสิทธิเด็ดขาดในการตีความแห่งรัฐธรรมนูญนี้ และการแก้ไขรัฐธรรมนูญ” ในส่วนของฝ่ายบริหารโดยเฉพาะ ไม่เพียงแต่เปลี่ยนชื่อ “ประธานคณะกรรมการราษฎร” “คณะกรรมการราษฎร” และ “กรรมการราษฎร” เป็น “นายกรัฐมนตรี” “คณะรัฐมนตรี” และ “รัฐมนตรี” เท่านั้น แต่ความหมายและโครงสร้างหน้าที่ของฝ่ายบริหารได้เปลี่ยนแปลงไปด้วย กล่าวคือได้รวมเอา “คณะกรรมการราษฎร” ซึ่งเดิมเป็นฝ่ายนโยบายกับ “เสนาบดี” กระทรวงต่างๆ ซึ่งเดิมเป็นผู้ปฏิบัติงานตามนโยบาย เข้าด้วยกันเป็น “คณะรัฐมนตรี” ซึ่ง “นายกรัฐมนตรี” มีอำนาจโดยตรงที่จะแต่งตั้งและถอดถอน กล่าวคือ “อำนาจที่แท้จริงได้อยู่ที่ตำแหน่งนายกรัฐมนตรี” ซึ่งสภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้เลือกจากสมาชิกสภาฯ ด้วยกันเอง

วิเคราะห์รวบยอดได้ว่า สภาผู้แทนราษฎรมีอำนาจสูงสุด นายกรัฐมนตรีต้องรับผิดชอบต่อสภา แต่ฝ่ายบริหารมีอำนาจต่อรองกับสภาฯ เพิ่มขึ้นจากการที่ยุบสภาได้

สำหรับนครินทร์ เมฆไตรรัตน์ ได้วิเคราะห์ไว้เพิ่มเติมแต่ก่อนหน้าธำรงศักดิ์ว่า พระมหากษัตริย์ทรงได้รับพระราชอำนาจคืนมากขึ้น กล่าวคือ ทรงอยู่ในฐานะอันเป็นที่เคารพสักการะ ผู้ใดจะละเมิดมิได้ (มาตรา ๓) ทรงดำรงตำแหน่งจอมทัพสยาม (มาตรา ๔)...และเนื่องด้วยฐานะของพระมหากษัตริย์ทรงมีอย่างสูงเด่น รัฐธรรมนูญจึงได้ระบุให้พระบรมวงศานุวงศ์ตั้งแต่ชั้นหม่อมเจ้าขึ้นไปอยู่เหนือการเมือง

ขอตั้งเป็นข้อสังเกตไว้ในที่นี้ว่า ในส่วนของมาตรา ๓ นั้นในเมื่อข้อความเรื่องการฟ้องร้องพระมหากษัตริย์ในคดีอาญาได้ถูกตัดออกไปแล้ว จึงขึ้นอยู่กับการตีความว่ากินความเพียงใด ส่วนมาตรา ๔ นั้นได้อธิบายไว้แล้วว่ามิใช่ว่าจะทรงสั่งกองทัพได้โดยลำพังพระองค์เอง

ดังนั้น ทั้งธำรงศักดิ์และนครินทร์จึงมีความโน้มเอียงไปในทางการสรุปว่าพระมหากษัตริย์ทรงมีอำนาจมากขึ้นกว่าที่ธรรมนูญฯ ชั่วคราวกำหนดไว้

สำหรับผู้เขียนบทความนี้ วิเคราะห์ว่า รัฐธรรมนูญฉบับถาวรนี้มีแก่นสาระเดียวกันกับรัฐธรรมนูญฯ ชั่วคราว คือยังให้คณะราษฎรมีอำนาจสูงสุดผ่านสภาผู้แทนราษฎร หรือดังที่สุจิต บุญบงการได้สรุปไว้ว่า “ถ้าจะพิจารณาว่าผู้ใดได้ประโยชน์จากรัฐธรรมนูญฉบับถาวรนี้ ก็คงเป็นคณะราษฎร ที่จะต้องการให้ตนเองมีความมั่นคงในทางการเมืองมากขึ้น แต่ก็ยังยินยอมตามพระราชประสงค์ขององค์พระประมุขอยู่บ้างในบางประเด็น และในส่วนของพระราชปรารภ ซึ่งเป็นส่วนแรกของรัฐธรรมนูญ เป็นการแสดงว่า รัฐธรรมนูญเป็นสิ่งที่พระองค์ทรงยินดีที่จะพระราชทานแก่ราษฎร”

กอบเกื้อ สุวรรณทัต-เพียร เสนอบทวิเคราะห์ไว้ไม่เพียงแต่นักการทูตอเมริกันและอังกฤษเท่านั้นหากแต่ส่วนใหญ่ของอนุกรรมการฯ ร่างเอง (ซึ่งเป็นนักกฎหมายชั้นผู้ใหญ่)ด้วยที่ไม่ได้สังเกตเห็นแก่นสาระที่แท้จริงของรัฐธรรมนูญ เธอเห็นว่าหลวงประดิษฐ์มนูธรรม สมาชิกคณะราษฎรผู้เดียวในคณะอนุกรรมการฯ เป็นผู้ที่สามารถคัดหางเสือให้รัฐธรรมนูญใหม่นี้มีแก่นสาระเหมือนกับของรัฐธรรมนูญฯ ชั่วคราว เธออภิปรายไว้ด้วยว่า หากพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ “ได้ทรงใช้พลกำลังให้เหมาะแก่การกว่าการเอาพระราชหฤทัยใส่ในเรื่องราวเล็กๆ น้อยๆ เกี่ยวกับพระเกียรติยศและความสูงส่งของสถาบันพระมหากษัตริย์ พระองค์น่าจะทรงประสบความสำเร็จในการทำให้อำนาจที่แท้จริงสถิตอยู่กับราชบัลลังก์” (หน้า ๓๗) เธอสรุปเช่นนี้หลังจากที่ได้วิเคราะห์ว่าคณะราษฎรยังคงเห็นว่าพระองค์ทรงมีประโยชน์เชิงอำนาจมากต่อพวกเขา และว่าผู้นำคณะราษฎร “เห็นอย่างแท้จริง (genuinely) ว่า Constitutional Monarchy เป็นทางเลือกที่ดีกว่าอย่างอื่น” แต่พวกเขาไม่สามารถยอมรับในเชิงอุดมการณ์ (ideologically) ว่าพระมหากษัตริย์ผู้ทรงราชย์จะสามารถใช้อำนาจทางการเมืองเป็นบางส่วนได้เลย ความจริงแท้จะเป็นเช่นใดทั้งในส่วนที่ว่าพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ก็มิได้ทรงสังเกตเห็นเจตนาที่แท้จริงของรัฐธรรมนูญและในส่วนที่ว่าพระองค์และคณะราษฎรประเมินสถานการณ์ว่าอย่างไร คงจะยากที่เราในปัจจุบันจะเข้าถึงได้อย่างสมบูรณ์

อย่างไรก็ตาม อาจวิเคราะห์ได้เช่นกันว่า ในเมื่อได้ทรงเผชิญกับการตัดงบประมาณที่รัฐบาลทูลเกล้าฯ ถวายเพื่อทรงใช้ในกิจการของพระราชสำนักและพระบรมวงศานุวงศ์เป็นอย่างมาก และยังคงมีข่าวคราวเกี่ยวกับแนวคิดที่จะริบทรัพย์ของพระราชวงศ์อยู่ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวย่อมไม่อาจแน่พระราชหฤทัยว่าคณะราษฎรจะยอมหากได้ทรงยืนยันที่จะทรงได้มาซึ่งอำนาจของพระมหากษัตริย์เพิ่มขึ้น ดังจะเห็นได้จากลายพระราชหัตถ์ที่ทรงมีไปพระราชทานพระองค์เจ้าจุลจักรพงศ์ที่อังกฤษ ไม่นานหลังจากพิธีพระราชทานรัฐธรรมนูญ ว่า

“ฉันอดเสียใจไม่ได้ที่ทุกอย่างมิได้เกิดขึ้นตามแนวที่ฉันเคยกะไว้ แต่ที่จริงเป็นไปอย่างนี้ก็ดีแล้ว เพราะว่า (หาก) ฉันได้มีโอกาสให้รัฐธรรมนูญตามโอกาสและตามใจฉันเอง คนที่อยากได้อำนาจ แต่บัดนี้ก็ได้อำนาจแล้ว ก็คงยังจะไม่ได้อะไร ฉะนั้นอาจจะยังพยายามจัดให้มีริปับลิค และก่อนจะมีการเปลี่ยนแปลงอาจจะมีการจราจลเลือดนองเสียก่อน บัดนี้ฉันรู้สึกว่างานของฉันในชีวิตนี้ได้จบลงแล้ว ฉันไม่มีอะไรจะทำอีก นอกจากจะมีชีวิตอยู่ต่อไปโดยความสงบที่สุดเท่าที่จะทำได้...”

ลายพระหัตถ์นี้ชวนให้วิเคราะห์ว่า พระองค์ไม่ได้พอพระราชหฤทัยกับรัฐธรรมนูญ แต่ทรงทำพระราชหฤทัยได้ในภาวะที่ทรงเห็นว่าพระองค์ไม่ได้ทรงมีทางเลือกมากนัก แต่ทางที่ทรงเลือกนั้นน่าจะช่วยป้องกันมิให้มีการเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นสาธารณรัฐ ไม่มีพระเจ้าแผ่นดินได้ ซึ่งการรักษาไว้ซึ่งสถาบันพระมหากษัตริย์ให้อยู่คู่กับสยามต่อไปนั้นเป็นส่วนสำคัญส่วนหนึ่งของพระราชประสงค์มาโดยตลอด ส่วนที่ทรงไว้ว่า “บัดนี้ฉันรู้สึกว่างานของฉันในชีวิตนี้จบลงแล้ว” นั้น น่าจะเป็นความรู้สึกโล่งพระราชหฤทัยเฉกเช่นมนุษย์ปุถุชนในวาระนั้น และอาจยังทรงมีพระราชหฤทัยชื้นว่า ยังมีระบบกษัตริย์ในระบอบรัฐธรรมนูญอยู่ในเชิงรูปแบบ และ “ตัวกลาง” คือพระยามโนฯ ผู้ซึ่งสภาผู้แทนราษฎรได้แต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรีตามรัฐธรรมนูญใหม่ จะดำเนินการด้วยความพอดี ในขณะที่พระองค์จะยังคงมีโอกาสที่จะทรงใช้ “พระราชสิทธิสามประการ” ในอันที่จะทรงรับปรึกษา ทรงแนะนำ และทรงเตือนสติได้บ้าง

อนึ่ง การที่ทรงพยายามที่จะให้มีการฟื้นคืนพระเกียรติยศแห่งสถาบันพระมหากษัตริย์ไว้ในส่วนแรกของรัฐธรรมนูญนั้น วิเคราะห์ได้ว่า ไม่ได้เป็นการเอาพระราชหฤทัยใส่แต่กับ “เรื่องเล็กๆ น้อยๆ” ดังที่กอบเกื้อให้ความเห็นไว้ แต่เพื่อที่พระมหากษัตริย์จักได้อยู่ในฐานะอันเป็นที่เคารพของประชาราษฎรเพียงพอที่จะทรงทำหน้าที่เชิงรัฐธรรมนูญในระบบและระบอบนั้นได้ ต่างหาก

พระราชพิธีพระราชทานรัฐธรรมนูญ “ฉบับถาวร” พ.ศ. ๒๔๗๕

พระราชพิธี “พระราชทานรัฐธรรมนูญ” จัดขึ้นเมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ ณ ท้องพระโรงพระที่นั่งอนันตสมาคม ซึ่งสภาผู้แทนราษฎรใช้เป็นที่ประชุม พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จออกท่ามกลางมหาสมาคม พระยามโนปกรณ์นิติธาดา ประธานคณะกรรมการราษฎรและประธานอนุกรรมการร่างฯ ทูลเกล้าฯ ถวายรัฐธรรมนูญ แล้วมีบุคคลผู้หนึ่งซึ่งยังไม่พบหลักฐานว่าเป็นผู้ใด เชิญไว้บนพานในขณะที่ทรงลงพระปรมาภิไธย เสร็จแล้วพระราชทานรัฐธรรมนูญแก่เจ้าพระยาพิชัยญาติ (ดั่น บุนนาค) ผู้เป็นประธานสภาผู้แทนราษฎรซึ่งเข้าสู่ตำแหน่งนั้นแทนเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) ผู้ซึ่งได้ลาออกไปเป็นเสนาบดีกระทรวงธรรมการของพระยามโนปกรณ์นิติธาดา จากนั้นเจ้าพระยาพิชัยญาติได้อัญเชิญรัฐธรรมนูญไปที่สนามด้านหน้าพระที่นั่งอนันตสมาคม โดยวางอยู่บนพานแว่นฟ้าซึ่งเป็นพาน ๒ ชั้น ซึ่งหนังสือของชาญวิทย์และธำรงศักดิ์ อธิบายใต้ภาพว่า “อันเป็นสัญลักษณ์ว่ารัฐธรรมนูญนั้นสร้างขึ้นโดยตัวแทนของราษฎรแล้วทูลเกล้าฯ ถวายให้ทรงลงพระปรมาภิไธย” โดยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จออก ณ สีหบัญชรซึ่งอยู่ชั้นบนหน้าพระที่นั่งทอดพระเนตรเหตุการณ์นั้นด้วย วันรุ่งขึ้นที่ ๑๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวประทับเป็นประธานในพิธีสงฆ์เนื่องในการสมโภชรัฐธรรมนูญซึ่งวางอยู่บนพานแว่นฟ้า ขนาบด้วยฉัตร ๗ ชั้น ด้านหน้าเป็นพานพุ่มดอกไม้ธูปเทียน โดยสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี โดยเสด็จฯ ด้วย และในวันที่ ๑๒ ธันวาคม เสด็จฯ ทรงเป็นประธานในการเวียนเทียนสมโภชและทรงเจิมรัฐธรรมนูญ

อนึ่ง เอกสารหลายฉบับรวมทั้งที่รัฐสภาจัดพิมพ์เอง ให้ข้อมูลคลาดเคลื่อนตามกันมาในเรื่องที่ว่าผู้ใดเป็นผู้รับพระราชทานรัฐธรรมนูญ ทั้งๆ ที่ภาพถ่ายฟ้องอยู่ว่าไม่ใช่คนเดียวกับที่ทูลเกล้าฯ ถวาย

หลังจากนั้น รัฐบาลซึ่งมีพระยามโนฯ เป็นนายกรัฐมนตรีตามการแต่งตั้งในวันที่ ๑๐ ธันวาคม นั้นเอง ได้สั่งหยุดราชการและจัดให้มีงานฉลองรัฐธรรมนูญ ๓ วัน คือมีงานมหรสพ ณ ท้องสนามหลวงและสวนลุมพินี มีการประดับโคมไฟทั่วไป ตลอดทั้งมีการฉลองในต่างจังหวัดด้วย

สุจิต บุญบงการวิเคราะห์ต่างออกไปจากชาญวิทย์และธำรงศักดิ์อยู่บ้างว่า “การที่เชิญรัฐธรรมนูญอยู่บนพานแว่นฟ้าเป็นการแสดงว่ารัฐธรรมนูญเป็น “ของสูง” เป็นของที่พระราชทานลงมา” ทั้งนี้เพราะรัฐธรรมนูญเป็นสิ่งที่คนไทยทั่วไปยังไม่รู้จัก “ดังนั้น การจะให้เกิดความเชื่อถือในตัวรัฐธรรมนูญจึงต้องใช้สัญลักษณ์เช่นนั้น... และการจัดให้มีพระราชพิธีพระราชทานรัฐธรรมนูญจึงเป็นการเชื่อมโยงระหว่างความชอบธรรมในระบอบเก่ากับความชอบธรรมในระบอบใหม่ คือตัวรัฐธรรมนูญเป็นความต่อเนื่องของการเปลี่ยนแปลงของคนไทยโดยไม่มีความรุนแรง” ส่วนพิธีสงฆ์และลักษณะการวางตำแหน่งรัฐธรรมนูญในวันที่ ๑๑ ธันวาคม นั้น “เป็นการแสดงถึงความชอบธรรมและ (ความ) เป็นสิ่งที่ควรเคารพสักการะเนื่องจากเป็นการพระราชทานจากพระมหากษัตริย์” สุจิตวิเคราะห์ต่อไปว่าสำหรับคณะราษฎร ก็ต้องการให้รัฐธรรมนูญเป็น “สัญลักษณ์” ของความชอบธรรมของระบอบการเมืองใหม่เช่นกัน ในส่วนของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ทรงเห็นว่าพระองค์ยังต้องทรงมีบทบาทต่อไป “ทรงเห็นว่าภารกิจของพระองค์ยังคงมีอยู่ (คือ) ทรงมีความรับผิดชอบว่าการมีรัฐธรรมนูญซึ่งพระองค์ “พระราชทาน” นั้น ประโยชน์ตกอยู่กับราษฎรหรือประชาชนทั่วไปหรือไม่...ดังนั้นพระองค์จะต้องทรงมีส่วนในการกำหนดบทบาทพระมหากษัตริย์ในระบอบใหม่ว่าควรเป็นอย่างไรจึงจะเหมาะสมถูกต้องกับสังคมไทย ไม่ใช่ให้คณะราษฎรเป็นผู้กำหนดแต่ฝ่ายเดียว...”นับว่าเป็นบทวิเคราะห์ที่ต้องตรงกับที่นำเสนอในบทความนี้

ต่อมาจึงได้มีกำกำหนดให้วันที่ ๑๐ ธันวาคม ของทุกปีเป็น “วันรัฐธรรมนูญ” หรือ “วันพระราชทานรัฐธรรมนูญ” ตามยุคตามสมัย

บรรณานุกรม

จุลจักรพงศ์, พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า. ๒๕๓๖. เจ้าชีวิต สยามก่อนยุคประชาธิปไตย. กรุงเทพฯ: ริเวอร์บุ้คส์.

ชาญวิทย์ เกษตรศิริ และธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์. ๒๕๔๗. ปฏิวัติ ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการ ตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์.

แถมสุข นุ่มนนท์. ๒๕๔๕. ละครการเมือง ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ: สมาคม ประวัติศาสตร์ฯ.

นครินทร์ เมฆไตรรัตน์. ๒๕๓๕. การปฏิวัติสยาม พ.ศ. ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการ ตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์.

บรรเจิด อินทุจันทร์ยง (บก.). ๒๕๓๖. ประมวลพระบรมราโชวาทและพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จ พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ: วัชรินทร์การพิมพ์.

รัฐสภา. ๒๕๒๔. พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ: รุ่งศิลป์การพิมพ์.

วุฒิสภา, สำนักงานเลขาธิการวุฒิสภา. ๒๕๕๖. พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวกับพระราชกรณียกิจ ด้านการปกครอง การเมือง และพัฒนาการของวุฒิสภาไทย. กรุงเทพฯ: สำนักเลขาธิการวุฒิสภา. สุจิต บุญบงการ. ๒๕๕๗. พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวกับการพระราชทานรัฐธรรมนูญ.

เอกสารประกอบการปาฐกถาเสาหลักของแผ่นดินชุด ๑๒๐ ปี พระบรมราชสมภพพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว วันที่ ๑๘ เมษายน ๒๕๕๗ ณ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.

Kobkua Suwannathat-Pian. 2003. Kings, Country and Constitution: Thailand’s Political Development, 1932-2000. London and New York: Routledge Curzon.

Prudhisan Jumbala. 2012. Prajadhipok: The King at the Transition to Constitutional Monarchy in Siam. In Monarchy and Constitutional Rule in Democratizing Thailand. Suchit Bunbongkarn and Prudhisan Jumbala. Editors. Bangkok: Institute of Thai Studies, Chulalongkorn University.