นิรโทษกรรม

---

เรียบเรียง : ยุทธพงศ์ ปิ่นอนงค์

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ : นายจเร พันธุ์เปรื่อง

---

ความเป็นมา

ที่มาของนิรโทษกรรมตามความเห็นของไชยวัตน์ ปาวะกะนันท์ ได้อธิบายพอสังเขปว่า เมื่อมีการกระทำความผิดต่อกฎหมาย เมื่อผู้ใช้อำนาจรัฏฐาธิปัตย์ ได้ออกกฎหมายนิรโทษกรรมให้แก่ผู้กระทำความผิด เป็นกฎหมายที่มีผลเฉพาะบุคคลบางกลุ่ม มิได้มีผลกับบุคคลโดยทั่วไป ผลคือการนิรโทษกรรมนั้นมิได้ทำให้กฎหมายนั้นถูกยกเลิกไป แต่เป็นการยกเว้นความผิดและความรับผิดของผู้กระทำความผิดให้ไม่ต้องมีความผิดหรือรับโทษต่อไป ส่วนใหญ่มักเป็นการนิรโทษกรรมสำหรับการกระทำความผิดฐานก่อการปฏิวัติ รัฐประหารหรือเกี่ยวกับการชุมนุมทางการเมืองมากกว่าการนิรโทษกรรมในความผิดทางอาญาทั่วไป จึงกล่าวได้ว่าที่มาของการนิรโทษกรรมออกมาเพื่อบังคับเป็นกฎหมายที่ออกมาภายหลังการกระทำความผิด และมีผลย้อนหลังถึงการกระทำความผิดเพื่อให้ลืมการกระทำนั้น และผู้กระทำความผิดไม่ต้องรับผลตามกฎหมายสำหรับความผิดที่ได้กระทำลงไป ดังนั้นจึงมีลักษณะเป็นกฎหมายยกเว้นความผิด หรือกฎหมายยกเว้นโทษก็ได้

ความหมาย

ความหมายของการนิรโทษกรรม (amnesty)ของคณะมนตรีสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ องค์การสหประชาชาติ ใน ค.ศ. ๒๐๐๙ (พ.ศ. ๒๕๕๒)ได้ให้คำจำกัดความตามคำกรีกที่เรียกว่า amnestia เป็นรากศัพท์มาจากคำว่า amnesia โดยมีความหมายเพื่อการลืมหรือลืมจากความทรงจำ มากกว่าหมายความถึงการให้อภัยในโทษทางอาญาหรือการตัดสินว่ามีความผิด เป็นการกลับมาเริ่มต้นใหม่จากเหตุการณ์ความรุนแรงโดยให้ลืมเลือนเรื่องราวในอดีต การนิรโทษกรรมไม่ได้ป้องกันจากสิ่งที่กฎหมายได้มีผลบังคับใช้อยู่แล้วโดยอาศัยการชักจูงให้เกิดการละเมิดในทางกฎหมายเอง

แนวคิด ทฤษฎีของนิรโทษกรรม

ตามแนวคิด หรือทฤษฎีเกี่ยวกับการนิรโทษกรรม (amnesty)โดยได้อาศัยข้อมูลจากบทสัมภาษณ์ของ รศ. ดร. ทวีเกียรติ มีนะกนิษฐ เมื่อวันอังคารที่ ๑๕ กันยายน พ.ศ. ๒๕๕๒ ณ คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ได้อธิบายว่าเป็นการให้ความกรุณาแก่ผู้กระทำความผิดที่มีมาแต่โบราณและเกิดขึ้นในระบบกฎหมายในประเทศต่างๆ การให้ความกรุณาแก่ผู้กระทำความผิดดังกล่าวนั้นมีวิธีการบังคับที่แตกต่างกันไปตามรูปแบบและความหมาย โดยมีส่วนประกอบสำคัญทั้งสามส่วน ดังนี้คือ การอภัยโทษ (pardon)การนิรโทษกรรม (amnesty)และการล้างมลทิน (rehabilitation)

การอภัยโทษ (pardon) คือ การดำเนินการโดยฝ่ายบริหารโดยประมุขของรัฐแสดงความกรุณา (act of grace) ให้แก่ผู้กระทำความผิดเป็นการเฉพาะราย โดยการยกโทษหรือการลดโทษให้ ซึ่งมีผลทำให้ผู้กระทำความผิดไม่ต้องรับโทษตามกฎหมายสำหรับความผิดนั้น หรือได้รับโทษน้อยกว่าที่กฎหมายกำหนดโทษขั้นสูงไว้

การนิรโทษกรรม คือ มาตรการทั่วไปทำโดยฝ่ายนิติบัญญัติที่มุ่งให้ประชาชนลืมการกระทำความผิดที่ผ่านมาแล้ว ถือเสมือนว่าการกระทำนั้นมิได้เกิดขึ้นเลยเพื่อเป็นการให้โอกาสแก่ผู้กระทำความผิดในบางสถานการณ์ มีลักษณะที่เป็นการหยิบยกขึ้นมาในภายหลังจากเหตุการณ์ต่างๆ ที่มีความขัดแย้งกันทางความคิดที่เกิดความรุนแรงขึ้น เช่น ความวุ่นวายทางการเมือง ทางการทหาร ทางเศรษฐกิจ หรือการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางสังคม เป็นต้นถือว่าเป็นการให้ความกรุณาแก่ผู้กระทำความผิดนอกจากจะกระทำโดยวิธีการอภัยโทษและการนิรโทษกรรมแล้ว ในกระบวนการยุติธรรมในปัจจุบันยังมีวิธีอื่นๆ เช่น การให้ดุลยพินิจแก่ผู้พิพากษาในการลงโทษ (the discretion of the sentencing judge) การคุมประพฤติ (parole) และการออกกฎหมายเพื่อลดโทษสำหรับนักโทษที่ประพฤติดี (good time laws) การรื้อฟื้นคดีขึ้นพิจารณาใหม่ในกรณีที่มีความผิดพลาดในกระบวนการพิจารณา การขจัดรอยตราของความผิด (criminal stigma) โดยการเปิดเผยประวัติอาชญากรรมในกรณีจำกัด หรือโดยการคัดออกจากประวัติอาชญากรรม เรียกว่าการกลับคืนสู่สถานะเดิมหรือการล้างมลทิน (purging)

การล้างมลทิน (rehabilitation) เป็นวิธีการแก้ไขปรับปรุงผู้กระทำความผิดอีกวิธีหนึ่งโดยคำว่า rehabilitation หมายถึง การคืนสิทธิให้แก่ผู้กระทำความผิดที่พ้นโทษ ไม่ว่าเป็นลักษณะไม่ยุติธรรม ทำให้ความผิดนั้นยังติดตัวผู้กระทำความผิดอยู่ตลอดไปในประวัติการลงโทษในทางคดี แม้จะพ้นโทษไปแล้ว ด้วยเหตุนี้เป็นการเปิดโอกาสให้ผู้กระทำความผิดกลับคืนสู่สังคมและใช้ชีวิตอย่างคนปกติไม่มีประวัติทางคดีในอดีตแต่อย่างใด โดยการล้างมลทินจะทำให้ผู้กระทำความผิดดังกล่าวกลายเป็นบุคคลที่ไม่เคยกระทำความผิดหรือไม่เคยต้องโทษมาก่อน บรรดาสิทธิและความสามารถของผู้กระทำความผิดที่สูญเสียไปทั้งหมดจากผลของการกระทำความผิดหรือการลงโทษ ได้รับกลับคืนมาเป็นปกติทุกประการ

ในบรรดาเรื่องการอภัยโทษ การนิรโทษกรรม และการล้างมลทิน เป็นสิ่งที่เกิดจากความกรุณาโดยอำนาจของรัฏฐาธิปัตย์อย่างแท้จริง โดยมีผลโดยตรงกับพลเมืองในการปกครองของตนเอง โดยทั้งสามสิ่งเกิดจากอำนาจเดียวกัน เพียงแตกต่างกันในวิธีการประกาศใช้ที่แตกต่างกันไปเท่านั้นเอง ในเรื่องการอภัยโทษ ถือเป็นพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ที่จะทรงใช้ผ่านฝ่ายบริหารคือรัฐบาลโดยประกาศพระราชกฤษฎีกาพระราชทานอภัยโทษแก่ผู้ต้องโทษเป็นรายบุคคลหรือเป็นการทั่วไปสำหรับเรื่องการนิรโทษกรรม เป็นการตรากฎหมายโดยผ่านฝ่ายนิติบัญญัติในรูปแบบของพระราชบัญญัติ หรือจากฝ่ายบริหารในรูปของพระราชกำหนดส่วนในเรื่องการล้างมลทิน คือการลบประวัติความผิดที่เกิดขึ้นจากการกระทำความผิดที่ไม่ยุติธรรม เป็นอำนาจของฝ่ายนิติบัญญัติที่จะตรากฎหมายล้างมลทิน

วัตถุประสงค์ของการนิรโทษกรรมในต่างประเทศ

วัตถุประสงค์ของการนิรโทษกรรม คือ การไม่เอาโทษการกระทำบางฐานที่เป็นความผิดตามกฎหมายเฉพาะในเหตุการณ์ใดเหตุการณ์หนึ่ง เป็นการยกโทษให้ทั้งหมด ถือเสมือนหนึ่งว่ามิได้เคยต้องโทษกระทำความผิดนั้นเลย กล่าวคือให้ลืมการกระทำนั้นเสีย ผลของการนิรโทษกรรมนั้นมุ่งโดยตรงไปที่การกระทำผิดนั้นเอง ซึ่งถือว่าไม่เป็นการผิดกฎหมาย นิรโทษกรรมต้องเป็นการกระทำโดยฝ่ายนิติบัญญัติ คือ รัฐสภา ที่จะต้องตราเป็นพระราชบัญญัติ ทั้งนี้ เพราะว่าเมื่อการนิรโทษกรรมเป็นการถือเสมือนหนึ่งว่า ผู้กระทำความผิดนั้นๆ มิได้กระทำความผิดเลยเท่ากับเป็นการออกกฎหมายย้อนหลัง (retroactive) เฉพาะกรณีที่เป็นคุณแก่ผู้กระทำความผิด

การตรากฎหมายนิรโทษกรรมในวัตถุประสงฺค์ทางการเมือง ต้องการให้เกิดความสงบสุขในสังคม กล่าวคือ ภายหลังมีการปฏิวัติ รัฐประหาร หรือการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง ต้องการลดจำนวนผู้ต้องโทษในเรือนจำ เป็นความต้องการของผู้มีอำนาจในการปกครองบ้านเมืองในขณะนั้น จะเห็นได้ว่าการนิรโทษกรรมไม่มีกฎเกณฑ์ที่แน่นอนหรือตายตัวว่าสิ่งใดหรือการกระทำใดจะมีลักษณะที่เป็นนิรโทษกรรมโดยขอยกตัวอย่างของเหตุการณ์นิรโทษกรรมของประเทศต่างๆ ดังต่อไปนี้

ในกรณีของประเทศฝรั่งเศส ได้มีการนิรโทษกรรมหลายครั้งเนื่องจากสงครามกลางเมือง (civil strife) เกิดขึ้นหลายครั้ง การนิรโทษกรรมครั้งแรกที่รู้จักในนามของ Lettres de remission generale และมีการนิรโทษกรรมเป็นระยะๆ กรณีเมื่อวันที่ ๑๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๕๘ (ค.ศ. ๑๘๑๕)จักรพรรดินโปเลียนที่ ๑ ได้ทรงนิรโทษกรรมให้แก่บุคคลสำคัญ ๑๓ คนรวมทั้งกลุ่ม Talleyrandเป็นต้น

ในสหราชอาณาจักรอังกฤษ ได้มีการบันทึกในเหตุการณ์นิรโทษกรรมให้แก่ผู้กระทำความผิดอาญาในหลายเหตุการณ์ ดังต่อไปนี้คือ การนิรโทษกรมภาคหลังสงครามกลางเมืองใน พ.ศ. ๒๑๙๔ และการนิรโทษกรรมแก่กลุ่มทรราชเอเธนส์ (Thrasybulus at Athens) เรียกว่าพระราชบัญญัติอภัยโทษ ค.ศ. ๑๖๖๐ (Indemnity and Oblivion Act 1660)ตราขึ้นโดยรัฐสภาแห่งสหราชอาณาจักรโดยเป็นพระราชบัญญัติอภัยโทษโดยการร้องขอจากกษัตริย์ Charles II ให้กับทุกๆคนที่มีส่วนในการปลงพระชนม์พระบิดา Charles I เป็นต้น

ในประเทศสหรัฐอเมริกา ได้เคยมีการประกาศนิรโทษกรรมครั้งสำคัญภายหลังเหตุการณ์สงครามกลางเมืองโดยประธานาธิบดีลินคอร์น(Abraham Lincoln)เมื่อวันที่ ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๖ (ค.ศ. ๑๘๖๓) และในเหตุการณ์ภายหลังสงครามกลางเมืองในหลายๆเหตุการณ์ในสมัยประธานาธิบดี Andrew Johnson คือ ในระหว่าง พ.ศ. ๒๔๐๘ ถึง ๒๔๑๑ (ค.ศ. ๑๘๖๕ ถึง ๑๘๖๘) เป็นต้น

ในแง่ผลในทางกฎหมายนิรโทษกรรมขึ้นอยู่กับบทบัญญัติของกฎหมายนิรโทษกรรมในแต่ละฉบับไปไม่เหมือนกัน บางกรณีก็จะยกโทษให้กับผู้กระทำความผิด ส่วนในบางกรณีก็อาจยกเว้นความผิดโดยถือว่าการกระทำนั้นไม่เป็นความผิดอีกต่อไป อาจจะยกเว้นความผิดทั้งทางอาญาและทางแพ่ง ก็ได้

ในส่วนของกรณีคำพิพากษาถึงที่สุดให้ลงโทษนั้น เมื่อผลของการนิรโทษกรรมบังคับใช้แล้ว ให้ถือว่า บุคคลนั้นไม่เคยต้องคำพิพากษาว่าได้กระทำความผิด กรณีรับโทษอยู่ก็ให้การลงโทษสิ้นสุดลง ด้วยเหตุนี้ทำให้กระบวนการทางศาลทั้งหมด ตั้งแต่พนักงานสอบสวน พนักงานอัยการ ไปถึงผู้พิพากษา จำเป็นต้องถือเสมือนว่าผู้นั้นไม่เคยต้องคำพิพากษามาก่อนเลย ไม่มีผลผูกพันใดๆ ไม่ว่าการเพิ่มโทษ การรอการลงโทษหรือไม่รอลงอาญา เป็นต้น

มุมมองของประเทศไทยต่อการนิรโทษกรรม

การนิรโทษกรรมในประเทศไทยเป็นอำนาจของฝ่ายนิติบัญญัติมีการกระทำในหลายรูปแบบของพระราชบัญญัติ และพระราชกำหนด ด้วยเหตุนี้จำเป็นต้องทราบถึงที่มาของการนิรโทษกรรมไปจนถึงการบังคับใช้กฎหมายในเรื่องการนิรโทษกรรมโดยแบ่งเป็น ๓ ประการ ดังต่อไปนี้คือ

ประการแรกคือต้องการให้สังคมลืมการกระทำในอดีตที่มีการกระทำความผิดเกิดขึ้น ในกรณีเป็นความผิดที่เกี่ยวกับการต่อสู้กันทางความคิดทางการเมือง เพราะส่วนใหญ่เมื่อมีข้อขัดแย้งทางการเมือง หรือในกรณีมีการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง เช่น กรณีการทำการปฏิวัติหรือรัฐประหาร (coup d’ état) สำเร็จมักจะอ้างเหตุในการนิรโทษกรรมว่าผู้ก่อการปฏิวัติหรือรัฐประหารได้กระทำไปด้วยความปรารถนาดีต่อชาติบ้านเมือง มิได้แสวงหาประโยชน์ส่วนตน รวมไปถึงการนิรโทษกรรมให้แก่ผู้ที่พยายามกระทำการปฏิวัติหรือรัฐประหารไม่สำเร็จ ก็จะอ้างเหตุเพื่อความสามัคคีของคนในชาติและให้โอกาสบุคคลผู้กระทำความผิดได้มีโอกาสทำคุณประโยชน์ให้แก่ประเทศชาติต่อไป ด้วยเหตุดังกล่าวมาแล้วถือเสมือนว่าการกระทำความผิดมิได้เกิดขึ้นเลย

ประการที่สองคือเพื่อให้เกิดความสามัคคีของคนในชาติ ที่มีความเกี่ยวพันกับเรื่องการปฏิวัติหรือรัฐประหาร และการกระทำความผิดในทางการเมืองโดยกฎหมายนิรโทษกรรมได้มีส่วนช่วยบรรเทาให้ความบาดหมางระหว่างคนในชาติได้หันหน้าเข้ามาปรองดองกัน ร่วมมือทำงานเพื่อประเทศชาติต่อไป

ประการสุดท้ายคือเพื่อต้องการให้เกิดการปฏิบัติที่ถูกต้องตามกฎหมายในภายหน้า กล่าวคือการนิรโทษกรรมจะลบล้างการกระทำความผิดก่อนหน้านั้นและเป็นการให้ผู้กระทำความผิดเริ่มต้นนับหนึ่งใหม่เพื่อให้การกระทำต่อไปนี้เป็นสิ่งที่ถูกต้องให้ประเทศชาติสามารถเดินหน้าต่อไปได้ ในขณะเดียวกันก็ต้องมีการเยียวยากับบรรดาผู้ได้รับผลกระทบจากเหตุความรุนแรงในช่วงเวลาดังกล่าวให้มากที่สุด ในขณะเดียวกันก็ต้องเรียนรู้จากลำดับเหตุการณ์ความรุนแรงที่เคยผิดพลาดในอดีตจนถึงปัจจุบันโดยเน้นเฉพาะกฎหมายนิรโทษกรรมที่เกี่ยวกับความผิดทางการเมืองที่มีลักษณะ (coup d’ état) โดยข้อมูลทั้งหมดได้มาจากรวบรวมของคุณไปรยาทัศนสกุล เจ้าหน้าที่ศาลรัฐธรรมนูญ สถาบันรัฐธรรมนูญศึกษา สำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ จำนวน ๒๑ ครั้ง ทั้งนี้ได้มีการปรับปรุงข้อมูลเพิ่มขึ้นอีกครั้ง เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๕๗ ดังที่จะกล่าวดังต่อไปนี้

๑. พระราชกำหนดนิรโทษกรรมในคราวเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดิน พ.ศ. ๒๔๗๕

๒. พระราชบัญญัติล้างมลทินผู้กระทำผิดทางการเมือง ร.ศ. ๑๓๐ พุทธศักราช ๒๔๗๕

๓. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมในการจัดการให้คณะรัฐมนตรีลาออกเพื่อให้มีการเปิดสภาผู้แทนราษฎรตามรัฐธรรมนูญ พ.ศ. ๒๔๗๖]]

๔. พระราชกำหนดนิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำความผิดฐานกบฏและจลาจล พ.ศ. ๒๔๘๘

๕. พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐

๖. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้ที่ได้นำรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. ๒๔๗๕ กลับมาใช้ พ.ศ. ๒๔๙๔]]

๗. พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมในโอกาสครบ ๒๕ พุทธศตวรรษ พ.ศ. ๒๔๙๙

๘. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการยึดอำนาจการบริหารราชการแผ่นดินเมื่อ วันที่ ๑๖ กันยายน พ.ศ. ๒๕๐๐ พ.ศ. ๒๕๐๐]]

๙. พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการปฏิวัติเมื่อวันที่ ๒๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๐๑ พ.ศ. ๒๕๐๒

๑๐. พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมในโอกาสครบ ๒๕ พุทธศตวรรษ (ฉบับที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๐๒

๑๑. พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการปฏิวัติ เมื่อวันที่ ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๑๔ พ.ศ. ๒๕๑๕

๑๒. [[พระราชบัญญัติยกเลิกคำสั่งของหัวหน้าคณะปฏิวัติที่ ๓๖/๒๕๑๕ ลงวันที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๑๕ พ.ศ. ๒๕๑๗]]

๑๓. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการยึดอำนาจการปกครองประเทศ เมื่อวันที่ ๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๙ พ.ศ. ๒๕๑๙]]

๑๔. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการอันเป็นความผิดต่อความมั่นคงของรัฐภายในราชอาณาจักร ระหว่างวันที่ ๒๕ และวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๒๐ พ.ศ. ๒๕๒๐]]

๑๕. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการยึดอำนาจการปกครองแผ่นดิน เมื่อวันที่ ๒๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๒๐ พ.ศ. ๒๕๒๐]]

๑๖. [[พระราชกำหนดนิรโทษกรรมแก่ผู้ก่อความไม่สงบเพื่อยึดอำนาจการปกครองแผ่นดินระหว่างวันที่ ๓๑ มีนาคม ถึงวันที่ ๓ เมษายน พ.ศ. ๒๕๒๔ พ.ศ. ๒๕๒๔]]

๑๗. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้ก่อความไม่สงบเพื่อยึดอำนาจการปกครองแผ่นดินระหว่างวันที่ ๘ และวันที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๕๒๘ พ.ศ. ๒๕๓๑]]

๑๘. [[พระราชบัญญัตินิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำการยึดและควบคุมอำนาจการปกครองแผ่นดินเมื่อวันที่ ๒๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๓๔ พ.ศ. ๒๕๓๔]]

๑๙. มาตรา ๒๒๒ ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๓๔

๒๐ อาศัยความในมาตรา ๓๗ ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช ๒๕๔๙

๒๑. อาศัยความในมาตรา ๓๐๙ ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๕๐

๒๒. อาศัยความในมาตรา ๔๘ ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช ๒๕๕๗

บรรณานุกรม

ไชยรัตน์ ปาวะกะนันท์. ข้อพิพาททางกฎหมายเกี่ยวกับนิรโทษกรรม ศึกษากรณีนิรโทษกรรม ความผิดที่มีลักษณะทางการเมือง. วิทยานิพนธ์หลักสูตรมหาบัณฑิต คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ๒๕๕๓.

ไปรยาทัศนสกุล. การนิรโทษกรรม (Amnesty). (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ สำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ). ๒๕๕๐.

สุรพล คงลาภ. นิรโทษกรรม : ศึกษาเกี่ยวกับเงื่อนไขและผลทางกฎหมาย. วิทยานิพนธ์หลักสูตรมหาบัณฑิต คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ๒๕๓๔.

สำนักงานเลขาธิการวุฒิสภา. หลักนิติรัฐกับการตรากฎหมายนิรโทษกรรม(กรุงเทพฯ : สำนักการพิมพ์ สำนักงานเลขาธิการวุฒิสภา). ๒๕๕๒.

http://en.wikipedia.org/wiki/Indemnity_and_Oblivion_Act(เข้าข้อมูลเมื่อวันที่ ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๗).

http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Amnesties_en.pdf(เข้าข้อมูลเมื่อวันที่ ๓๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๗).

หนังสือแนะนำให้อ่านต่อ

วรพจน์ วิศรุตพิชญ์. ข้อพิจารณาบางประการเกี่ยวกับพระราชนิรโทษกรรมแก่ผู้กระทำความผิด เนื่องใน

การประชุมกันระหว่างวันที่ ๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๗ ถึงวันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๕.

วารสารนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ปีที่ ๒๒. ฉบับที่ ๑. (มกราคม ๒๕๓๖) ศิรสา พูลสนอง. การล้างมลทินในประเทศไทย.วิทยานิพนธ์หลักสูตรนิติศาสตรมหาบัณฑิต คณะนิติศาสตร์

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ๒๕๔๓. สุรพล คงลาภ. ลักษณะของกฎหมายนิรโทษกรรมในประเทศไทย. วารสารนิติศาสตร์

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ปีที่ ๒๑. ฉบับที่ ๓. (กันยายน ๒๕๓๕). ๔๑๙.- ๔๒๙.