25 กันยายน พ.ศ. 2488
ผู้เรียบเรียง ศ.นรนิต เศรษฐบุตร
ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รองศาสตราจารย์ ดร.นิยม รัฐอมฤต
วันที่ 25 กันยายน พ.ศ. 2488 เป็นวันที่มีการสวนสนามของผู้ปฏิบัติงานเสรีไทยทั่วประเทศที่พระนคร เมืองหลวงของประเทศไทย เป็นการสวนสนามที่ถนนราชดำเนิน โดยมีนายปรีดี พนมยงค์ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินและหัวหน้าขบวนการเสรีไทยเป็นประธานในพิธี ผู้เป็นประธานได้ยืนอยู่ที่ลานอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยและมีขบวนของผู้ปฏิบัติงานเสรีไทยเดินผ่าน
ในช่วงเวลาสงครามโลกครั้งที่ 2 ตั้งแต่ปลายเดือนมกราคม พ.ศ. 2485 เมื่อรัฐบาลจอมพล ป.พิบูลสงคราม ได้ประกาศสงครามกับสหรัฐฯ และอังกฤษ ขบวนการเสรีไทยก็ได้ทำงานใต้ดินต่อต้านกองทัพญี่ปุ่นและร่วมมือกับฝ่ายสัมพันธมิตร มีการส่งคนไทยที่ได้รับการฝึกงานมาพร้อมเข้าปฏิบัติติดต่อกับเสรีไทยในประเทศไทย และมีการส่งผู้แทนของเสรีไทยในประเทศไปติดต่อกับต่างประเทศ
ในระยะเวลาประมาณ 4 ปี ช่วงที่สงครามโลกครั้งที่ 2 มีผลกระทบต่อประเทศไทยพอสมควรนั้น ผู้ปฏิบัติงานเสรีไทยได้ทำงาน “ใต้ดิน” อย่างเสียสละและเสี่ยงอันตราย มีบางท่านเสียชีวิตในระหว่างปฏิบัติงานด้วย ในทางการเมืองนั้น พอถึงปี พ.ศ. 2487 ก็มีการเปลี่ยนรัฐบาล จอมพล ป.พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ได้ลาออกจากตำแหน่ง ทั้งๆ ที่มีตำแหน่งสำคัญทางทหารที่ทรงอำนาจ แต่ฐานทางการเมืองได้อ่อนกำลังลง รัฐสภากล้าคัดค้านรัฐบาล และรัฐบาลแพ้เสียงในสภาในการเสนอร่างกฎหมายเพื่ออนุมัติพระราชบัญญัติถึง 2 ฉบับในเวลาใกล้ ๆ กัน
นายกรัฐมนตรีคนต่อมาคือ นายควง อภัยวงศ์ ที่สภาได้เลือกให้มารับหน้าที่หัวหน้ารัฐบาลในช่วงที่ทางฝ่ายญี่ปุ่นเองเริ่มอ่อนกำลังลง และการปฏิบัติงานของเสรีไทยก็เข้มแข็งขึ้น นายควง อภัยวงศ์ เป็นนายกรัฐมนตรีของไทยอยู่จนถึงวันที่ญี่ปุ่นยอมแพ้ และรัฐบาลของนายควง อภัยวงศ์ จึงเป็นรัฐบาลในเวลาที่ประเทศไทยประกาศสันติภาพ คือ วันที่ 16 สิงหาคม พ.ศ. 2488 ไม่กี่วันหลังจากนั้น นายควง อภัยวงศ์ ก็ลาออกจากนายกรัฐมนตรี เพื่อเปิดทางให้มีการจัดตั้งรัฐบาลใหม่เข้ามาทำหน้าที่เจรจากับฝ่ายที่ชนะสงครามคือฝ่ายพันธมิตร ได้สะดวกขึ้นนั่นเอง
รัฐบาลที่ต่อจากรัฐบาล นายควง อภัยวงศ์ เป็นรัฐบาลที่มี นายทวี บุณยเกตุ เป็นนายกรัฐมนตรี เป็นรัฐบาลที่เข้ามาขัดจังหวะรอนายกรัฐมนตรีคนต่อมาที่ได้คิดหากันไว้แล้ว คือ ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช ดังนั้นรัฐบาลของนาย ทวี บุณยเกตุ จึงมีอายุสั้นมากเพียง 17 วัน
ม.ร.ว.เสนีย์ ปราโมช ได้รับแต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรี ตั้งแต่วันที่ 17 กันยายน พ.ศ. 2488 เป็นรัฐบาลที่เหมาะจะเจรจากับฝ่ายสัมพันธมิตรที่มีสหรัฐอเมริกาเป็น “พี่เบิ้ม” นั่นเอง เพราะ ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช คือ อดีตเอกอัครราชทูตไทยประจำสหรัฐอเมริกา และเป็นหัวหน้าเสรีไทยสายอเมริกา ถึงตอนนี้ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน มีเพียงคนเดียว คือ นายปรีดี พนมยงค์
การสวนสนามของเสรีไทยที่ผู้คนให้ความสนใจมากทั้งคนไทยและแขกต่างประเทศ เป็นการสวนสนามแสดงตนของเสรีไทย และแสดงการยุติบทบาทงานที่ทำให้แผ่นดินด้วยนี้ จึงมีขึ้นในสมัยรัฐบาลที่มี ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช เป็นนายกรัฐมนตรี ช่วงเวลาดังกล่าวนี้การเมืองของไทยจึงน่าจะเป็นเวลาของการเมืองแบบสมานฉันท์
