ชังชาติ

ผู้เรียบเรียง รองศาสตราจารย์ ดร.อรรถสิทธิ์ พานแก้ว

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รองศาสตราจารย์ ดร.ยุทธพร อิสรชัย

ความนำ

            หลังจากที่คำว่า “ชังชาติ” หรือ “ลัทธิชังชาติ” ถูกผลิตขึ้นในฐานะวาทกรรมทางการเมืองเพื่อตอบโต้ปรากฏการณ์เพลง “ประเทศกูมี” ในช่วงปลายปี พ.ศ.2561 วาทกรรมดังกล่าวได้ถูกใช้เรื่อยมาเพื่อตอบโต้กับกระแสต่อต้านรัฐบาล กลุ่มผู้เคลื่อนไหวเพื่อเรียกร้องประชาธิปไตย และโดยเฉพาะอย่างยิ่งคือกลุ่มผู้สนับสนุนข้อเสนอเพื่อเปลี่ยนแปลงการเมืองของพรรคอนาคตใหม่ โดยภายใต้สภาวะทางการเมืองของความขัดแย้งแบ่งข้างดังที่เป็นอยู่ ความหมายของคำว่า “ชังชาติ” หรือ “ลัทธิชังชาติ” จึงเป็นสิ่งที่ขึ้นอยู่กับความเข้าใจหรือโลกทัศน์ทางการเมือง ตลอดจนการตีความของแต่ละฝ่าย

 

ข้อกล่าวหาชังชาติในกระแสต่อต้านรัฐบาลและเรียกร้องประชาธิปไตย

            ในช่วงเวลาก่อนหน้าที่จะมีการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นการทั่วไป พ.ศ.2562 ปรากฎการณ์ทางการเมืองหนึ่งที่สังคมให้ความสนใจและพูดถึงกันมากที่สุดคงหนีไม่พ้นปรากฏการณ์เพลง “ประเทศกูมี” ที่จัดทำโดยกลุ่มศิลปิน RAP AGAINST DICTATORSHIP เนื้อหาเพลงประกอบมิวสิกวิดีโอ (music video) มีลักษณะเสียดสีสังคมและการบริหารงานของรัฐบาลของคณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) โดยเมื่อเพลงและมิวสิกวิดีโอดังกล่าวถูกเผยแพร่ผ่านทางสื่อออนไลน์ยูทูป (YouTube) ก็ได้มีผู้ที่สนใจกดเข้าดูและส่งต่อกันอย่างแพร่หลาย ความนิยมของเพลงส่วนหนึ่งเกิดจากเนื้อหาของเพลงที่สอดรับและกระตุ้นเร้าอารมณ์และความรู้สึกนึกคิดทางการเมืองของประชาชน โดยเฉพาะผู้ที่มีมุมมองต่อต้านการบริหารงานของรัฐบาลของคณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) ดังที่มีสื่อได้วิเคราะห์ไว้ว่า “เนื้อเพลงแต่ละถ้อยคำถูกร้องอยู่ในหัวของคนจำนวนหนึ่งมานานแล้ว เพียงแต่เขาไม่กล้าพูดมันออก และเมื่อมีคนมาพูดแทน พวกเขาก็พร้อมจะที่ฟังมันและส่งต่อ”^[1] แต่ขณะเดียวกันก็มีปฏิกริยาตอบโต้จากฝ่ายตรงข้ามทางการเมืองหรือกลุ่มผู้ที่สนับสนุนรัฐบาล ด้วยการกล่าวหาผู้ที่เคลื่อนไหวทางการเมืองในแนวทางต่อต้านรัฐบาล ผู้ที่เคลื่อนไหวเพื่อเรียกร้องประชาธิปไตย และโดยเฉพาะอย่างยิ่งคือกลุ่มผู้ที่สนับสนุนแนวทางของพรรคอนาคตใหม่ว่าเป็นพวก “ชังชาติ” หรือเป็น “ลัทธิชังชาติ”^[2]

            กระแสตอบโต้พลังทางการเมืองที่ต่อต้านรัฐบาลหรือเรียกร้องประชาธิปไตยดำเนินไปอย่างเป็นระบบ นายสุเทพ เทือกสุบรรณ ในฐานะที่ปรึกษาพรรครวมพลังประชาชาติไทย ได้ออกมาพูดถึงลัทธิชังชาติ
            ในหลักสูตร “อุดมการณ์ และการสื่อสารทางการเมือง”^[3] โดยได้ร่วมกับนายแพทย์วรงค์ เดชกิจวิกรม อดีตแกนนำพรรคประชาธิปัตย์ที่ได้ลาออกมาอยู่กับพรรครวมพลังประชาชาติไทย (ต่อมาได้ลาออกมาจัดตั้งกลุ่มการเมืองชื่อ “ไทยภักดี”) ประกาศตั้งเวทีบรรยายปราศรัยทั่วประเทศ ซึ่งนายสุเทพได้กล่าวถึงสาเหตุที่ออกมาเคลื่อนไหวว่าเพื่อเป็นการต่อสู้ทางความคิดกับพรรคอนาคตใหม่โดยตรง^[4] นายแพทย์วรงค์ซึ่งประกาศที่จะต่อสู้กับลัทธิชังชาติด้วยการใช้ความจริงเป็นอาวุธ^[5] ได้กล่าวถึงนิยามความหมายของลัทธิชังชาติไว้ตอนหนึ่งในการปราศรัยอบรมเรื่อง “อุดมการณ์และการสื่อสารทางการเมือง” ที่จัดขึ้นที่จังหวัดพิษณุโลก โดยชี้ถึงการกระทำของลัทธิชังชาติที่แบ่งออกเป็น 5 ข้อ ได้แก่

1. จาบจ้วงสถาบันพระมหากษัตริย์

2. ไม่เอาศาสนาและเอาศาสนามาสร้างความขัดแย้ง

3. ดูถูกวัฒนธรรมประเพณี ดูถูกประเทศตัวเอง

4. ชักศึกเข้าบ้าน มีปัญหาอะไรก็ไปฟ้องต่างชาติ

5. ไม่ยอมรับกระบวนการยุติธรรม

นายแพทย์วรงค์ได้ชี้ว่าลักษณะทั้ง 5 ข้อข้างต้น จะทำให้คนไทยเกลียดกันเอง ดูถูกประเทศตนเองซึ่งไม่เป็นผลดีกับประเทศ ฉะนั้นจึงเป็นความจำเป็นที่ตนเองจะต้องนำความจริงไปชี้แจงต่อประชาชน ซึ่งเชื่อว่าประชาชนเริ่มมีความเข้าใจมากขึ้น^[6]

 

เมื่อลัทธิชังชาติถูกขยายซ้ำ

            “ลัทธิชังชาติ” ได้กลายเป็นประเด็นที่ถกเถียงกันอย่างร้อนแรงอีกครั้ง เมื่อบุคคลที่อยู่ในตำแหน่งสำคัญอย่างพลเอกอภิรัชต์ คงสมพงษ์ ผู้บัญชาการทหารบก ได้กล่าวถึงเมื่อวันที่ 5 สิงหาคม พ.ศ.2563 เนื่องในงานวันพระราชทานกำเนิดโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ครบรอบ 133 ปี ที่โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า จังหวัดนครนายก โดยในระหว่างเดินตรวจการแต่งกายชุดพระราชฐาน ของนักเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ชั้นปีที่ 4 และ 5 พลเอกอภิรัชต์ได้สอบถามถึงความรู้สึกของรุ่นน้องว่า หวาดกลัวโรคโควิด-19 หรือไม่ พร้อมกล่าวว่า "โรคโควิด นี้เป็นแล้วหาย แต่ที่เป็นแล้วไม่หายคือโรคชังชาติ เกลียดชาติบ้านเมืองตัวเอง นี่เป็นไม่หาย เพราะว่ามีการเหน็บแนมประเทศตัวเอง"^[7] จากคำพูดดังกล่าวของพลเอกอภิรัชต์ได้ก่อให้เกิดกระแสวิพากษ์วิจารณ์อย่างรุนแรงและได้กลายมาเป็นประเด็นที่ถกเถียงกันในสังคมอีกครั้งหนึ่ง

            กระแสตอบโต้จากฝ่ายการเมือง อาทิ นายณัฐชา บุญไชยอินสวัสดิ์ โฆษกพรรคก้าวไกลได้ออกมาโพสต์เฟสบุ๊ค (Facebook) กล่าวโต้ตอบพลเอกอภิรัชต์โดยมีข้อความว่า “อาการมันเป็นยังไงครับ โรคชังชาติ แต่โรคที่เป็นแล้วเรื้อรังและติดผ่านทางผู้บ้าอำนาจเป็นแล้วไม่มีวันหายแถมอาการจะหนักขึ้นเรื่อยๆ ช่วงใกล้เกษียณคือ ‘โรคเห็นตัวเองเป็นชาติ’ ใครด่า ใครว่า ตัวเอง จะหาว่าเค้าเหล่านั้นชังชาติไปหมด”^[8] ขณะที่นายรังสิมันต์ โรม สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรพรรคก้าวไกล ก็ได้โพสต์เฟสบุ๊คกล่าวตอบโต้เช่นกันโดยมีข้อความว่า ““ชังชาติ” คือวาทกรรมของคนที่ได้ประโยชน์จากโครงสร้างทางการเมืองแบบเก่าที่ตัวเองได้รับมรดกสืบทอดมา ใช้โจมตีคนส่วนใหญ่ของประเทศที่ถูกครอบงำกดขี่ ประชาชนทุกคนมีความรักต่อชาติของเขาอยู่แล้ว ที่เขาชังไม่ใช่ชาติ แต่คือคนที่เข้าใจว่าตัวเองใหญ่ราวกับเป็นชาติเสียเองแล้วกัดกินบ้านเมืองอยู่ตลอดมาต่างหาก”^[9] เป็นต้น

            ขณะที่ศิลปินแห่งชาติอย่างนายสุชาติ สวัสดิ์ศรี ก้ได้แสดงความคิดเห็นต่อประเด็นคำพูดของพลเอก
อภิรัชต์ผ่านทางเฟสบุ๊คของตนเองโดยกล่าวว่า “คำหนึ่งก็ชังชาติ สองคำก็ชังชาติ ในกบาลมีแต่คำว่าชังชาติ เห็นคนรุ่นลูกรุ่นหลานเป็นศัตรูไปตั้งแต่เมื่อใด”^[10] ส่วนความคิดเห็นของนักวิชาอย่างผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ประจักษ์ ก้องกีรติ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้ออกมาแสดงความคิดเห็นในเรื่องนี้โดยกล่าวว่า “ไม่มีประเทศใดในโลก - ยกเว้นประเทศด้อยพัฒนาทางการเมือง 2-3 ประเทศในแอฟริกา, เอเชีย - ที่กองทัพเข้ามายุ่งเกี่ยวทางการเมืองมากเท่าของไทย และไม่มีผู้นำกองทัพในประเทศใดจะออกมาพูดเรื่องการเมือง โจมตีปชช.ในชาติของตนเอง เพราะเป็นสิ่งที่ผิดมารยาท ไม่สมควร และขัดหลักการที่กองทัพต้องรับใช้ ปชช.”^[11]

 

ลัทธิชังชาติกับพื้นที่ของการตีความ

            เมื่อวาทกรรมว่าด้วยลัทธิชังชาติถูกจุดขึ้น กระแสสังคมตลอดถึงการตีความก็ได้แบ่งออกเป็น 2 แนวทาง กล่าวคือฝ่ายหนึ่งพยายามตอกย้ำว่าลัทธิดังกล่าวมีอยู่จริง เป็นลัทธิความเชื่อทีเป็นอันตรายต่อชาติบ้านเมือง ขณะที่อีกฝ่ายหนึ่งมองว่าลัทธิชังชาติเป็นเพียงวาทกรรมที่ถูกผลิตขึ้นเพื่อมุ่งโจมตีพรรคการเมืองหรือกลุ่มพลังทางการเมืองในฝ่ายประชาธิปไตย สำหรับฝ่ายแรกนั้น ทางด้านนายแพทย์วรงค์ เดชกิจวิกรม ซึ่งได้ออกมาจัดตั้งและเป็นแกนนำกลุ่มไทยภักดี ได้เน้นย้ำถึงความอันตรายของลัทธิชังชาติทั้งต่อสถาบันชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์ โดยมองว่าลัทธิดังกล่าวเป็นการ “ล้างสมอง” โดยพยายามเจาะเข้ายังกลุ่มยุวชนจนทำให้กลายเป็น “ยุวชนชังชาติ” การล้างสองนี้คล้ายกับการล้างสมองที่จีนและเขมรแดงที่ผลิตสร้าง “ยุวชนเรดการ์ด” หรือ “ยุวชนเขมรแดง”^[12] ที่นิยมความรุนแรง ทางด้านรองศาสตราจารย์ ดร.เสรี วงษ์มณฑา นักวิชาการด้านสื่อสารมวลชนและการตลาด และผู้ร่วมก่อตั้งสถาบันทิศทางไทย ได้มีการโพสต์เฟสบุ๊คระบุว่า “อย่าบิดเบือนว่ามีการว่าคนคิดต่างว่าชังชาติ คิดต่างไม่ใช่ชังชาติ แต่ถ้าคุณด่าประเทศไทยและจาบจ้วงล่วงละเมิดสถาบันสูงสุดของประเทศ นั่นแหละชังชาติ เข้าใจตามนี้นะ”^[13]

            ขณะที่ในอีกฝ่ายหนึ่งอย่างนายรังสิมันต์ โรม สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรพรรคก้าวไกล ได้พยายามชี้ให้เห็นว่าปัญหาของคำว่า “ชังชาติ” นั้นเกิดขึ้นจากการตีความและให้ความหมายที่ผิดเพี้ยนไปจากจุดประสงค์เดิม โดยเขากล่าวพาดพิงถึงทัศนะคำว่าชังชาติในแบบของนายแพทย์วรงค์ที่มักจะมองคนที่ออกมาวิพากษ์วิจารณ์การเมืองว่าเป็นพวกที่ชอบทำให้ชาติตัวเองดูด้อยกว่าชาติอื่นๆ หรือตั้งตัวเป็นปฏิปักษ์กับประเทศ ทั้งที่ในความเป็นจริงการพูดถึงปัญหาอย่างตรงไปตรงมาเป็นเพราะพวกเขาต้องการแก้ไขปัญหาที่มีอยู่ เพื่อให้ประเทศพัฒนาไปในทิศทางที่ดีขึ้น^[14] ในทำนองเดียวกัน นายพริษฐ์ วัชรสินธุ อดีตสมาชิกพรรคประชาธิปัตย์ และอดีตแกนนำกลุ่ม New Dem ก็ได้แสดงความคิดเห็นผ่านทางเฟสบุ๊คของตนเองเกี่ยวกับประเด็นเรื่องลัทธิชังชาติว่า “วาทกรรม #ชังชาติ มักถูกใช้โดยคนที่มองว่าความคิดตัวเองเป็นใหญ่ โดยการ
            1.ผูกขาด คำว่า ‘ชาติ’ ‘ชาติ’ ไม่ใช่ รัฐบาล กองทัพ หรือ ตนเอง แต่คือ คุณภาพชีวิตของประชาชนในประเทศ การที่ไม่เห็นด้วยกับรัฐบาลไม่ได้หมายถึงการไม่รักชาติ ถ้าเราคิดว่าข้อเสนอของรัฐบาลจะไม่ทำให้คุณภาพชีวิตของคนในประเทศดีขึ้น การเสนอทางเลือกอื่นหรือคัดค้านรัฐบาลต่างหากคือการทำเพื่อชาติ ในการปกป้องผลประโยชน์ของประชาชนในความคิดของเรา

            2. ผูกขาดคำว่า ‘รัก’ คนสองคนอาจ ‘รัก’ และหวังดีต่อประเทศเท่ากัน แต่พวกเพียงมองต่างกันว่าอะไรคือแนวทางที่ดีที่สุดสำหรับประเทศ การที่มีคนเห็นต่างจากคุณไม่ได้หมายถึงเขารักชาติน้อยกว่าคุณ”^[15]

            จากปัญหาความเข้าใจหรือการตีความ “ชาติ” และ “ชังชาติ” ที่แตกต่างกัน ศาสตราจารย์ ดร.เกษียร เตชะพีระ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้วิเคราะห์ถึงวาทกรรมว่าด้วยลัทธิชังชาติผ่านบทสัมภาษณ์ในเว็บไซด์ประชาไท โดยชี้ให้เห็นความหมายของชาติที่เป็นชุมชนจินตกรรม (imagined community) ดังที่ศาสตราจารย์เกียรติคุณเบเนดิกต์ แอนเดอร์สัน (Benedict Anderson) ได้เสนอไว้ นั่นคือการที่คนที่อยู่ในพื้นที่ชุมชนมีความร่วมกันใน 3 เรื่องหลักประกอบด้วย

1.การมีอดีตร่วมกัน (imagined common past)

2. การมีพื้นที่ร่วมกัน (imagined common place) และ

3.การมีสายสัมพันธ์บางอย่างร่วมกัน (imagined common tie)

            โดยที่ทั้ง 3 สิ่งนี้ล้วนอยู่ในจินตนาการทั้งสิ้น เพราะฉะนั้นปัญหาจึงอยู่ที่การที่คนเรามีจินตนาการถึงชาติไม่เหมือนกัน โดยเฉพาะฝ่ายรัฐกับฝ่ายประชาชนที่มีจินตาการแตกต่างกัน
            โดยในทัศนะของศาสตราจารย์ ดร.เกษียร นั้นหากกล่าวอย่างถึงที่สุดแล้ว ผู้ที่ถูกกล่าวหาว่าเป็นพวกลัทธิชังชาติโดยแท้ที่จริงก็เป็นพวกที่รักชาติ และพวกเขาอยากจะช่วยเหลือแก้ไขหรือเปลี่ยนแปลงชาติ เพราะพวกเขาเชื่อว่าชาติสามารถที่จะดีกว่านี้ได้^[16]

 

บรรณานุกรม

ก้าวไกล ซัดกลับบิ๊กแดง ชังชาติ คือ โรคที่ผู้บ้าอำนาจเป็นแล้วไม่มีวันหาย." ข่าวสดออนไลน์. (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4650397>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

เกษียร เตชะพีระ. "ทำไมประเทศกูถึงมี “ลัทธิชังชาติ”." สัมภาษณ์โดย ทวีศักดิ์ เกิดโภคา และกาญจนพงค์

รินสินธุ์. ประชาไท. (10 พฤศจิกายน 2561). เข้าถึงจาก

         <https://prachatai.com/journal/2018/11/79551>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"เข้าใจตามนี้นะ!'ดร.เสรี'เฉลยใครคือพวก'ชังชาติ'." ไทยโพสต์ออนไลน์. (7 สิงหาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://www.thaipost.net/main/detail/73677>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"ชังชาติคืออะไร? วิจารณ์รัฐบาลเรียกชังชาติไหม? เมื่อนักการเมืองสองวัยมองชังชาติต่างกัน." The Matter. (19 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://thematter.co/social/left-right-national-critics-view/94942>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

ธนกร วงษ์ปัญญา. "หมอวรงค์ นำไทยภักดีประกาศจุดยืน หวั่นลูกหลานเป็น ‘ยุวชนชังชาติ’ เรียกร้องมหาวิทยาลัยปิดพื้นที่นักวิชาการชังชาติ ขอนักการเมืองปฏิรูปตัวเอง." The Standard. (31 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://thestandard.co/thai-pakdee-group-rally-310863/>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"บิ๊กแดง มาแล้ว! สอนรุ่นน้อง เป็นโควิดหายได้ แต่โรคชังชาติรักษาไม่หาย." ข่าวสดออนไลน์. (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4647079>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"มือปราบลัทธิชังชาติ “หมอวรงค์” ชี้เปรี้ยง 5 สิ่งเลวร้ายปลูกฝังประชาชน." ผู้จัดการออนไลน์. (25 พฤษจิกายน 2562). เข้าถึงจาก <https://mgronline.com/politics/detail/9620000113029>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"รุมจวก บิ๊กแดง พูดเรื่องชังชาติ ซัดไร้มารยาท-เห็นคนรุ่นใหม่เป็นศัตรู." ข่าวสดออนไลน์. (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4646922>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"สงครามต่างลัทธิ! กล่าวหา “ธนาธร” ลัทธิชังชาติ “สุเทพ-หมอวรงค์” ก็ลัทธิชิงชาติ." มติชนสุดสัปดาห์ออนไลน์. (24 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก

         <https://www.matichonweekly.com/column/article_258126>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

"‘ไอติม’ โต้วาทกรรม ‘ชังชาติ’ ลั่นชาติไม่ใช่ 'กองทัพ-รัฐบาล'." กรุงเทพธุรกิจออนไลน์. (6 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.bangkokbiznews.com/news/detail/892559>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

 

อ้างอิง

---

^[1] เกษียร เตชะพีระ, "ทำไมประเทศกูถึงมี “ลัทธิชังชาติ”," สัมภาษณ์โดย ทวีศักดิ์ เกิดโภคา และกาญจนพงค์ รินสินธุ์, ประชาไท, (10 พฤศจิกายน 2561). เข้าถึงจาก <https://prachatai.com/journal/2018/11/79551>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[2] "สงครามต่างลัทธิ! กล่าวหา “ธนาธร” ลัทธิชังชาติ “สุเทพ-หมอวรงค์” ก็ลัทธิชิงชาติ," มติชนสุดสัปดาห์ออนไลน์, (24 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://www.matichonweekly.com/column/article_258126>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[3] "สงครามต่างลัทธิ! กล่าวหา “ธนาธร” ลัทธิชังชาติ “สุเทพ-หมอวรงค์” ก็ลัทธิชิงชาติ," มติชนสุดสัปดาห์ออนไลน์, (24 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://www.matichonweekly.com/column/article_258126>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[4] "ชังชาติคืออะไร? วิจารณ์รัฐบาลเรียกชังชาติไหม? เมื่อนักการเมืองสองวัยมองชังชาติต่างกัน," The Matter, (19 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://thematter.co/social/left-right-national-critics-view/94942>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[5] "มือปราบลัทธิชังชาติ “หมอวรงค์” ชี้เปรี้ยง 5 สิ่งเลวร้ายปลูกฝังประชาชน," ผู้จัดการออนไลน์, (25 พฤษจิกายน 2562). เข้าถึงจาก <https://mgronline.com/politics/detail/9620000113029>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[6] "สงครามต่างลัทธิ! กล่าวหา “ธนาธร” ลัทธิชังชาติ “สุเทพ-หมอวรงค์” ก็ลัทธิชิงชาติ," มติชนสุดสัปดาห์ออนไลน์, (24 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://www.matichonweekly.com/column/article_258126>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[7] "บิ๊กแดง มาแล้ว! สอนรุ่นน้อง เป็นโควิดหายได้ แต่โรคชังชาติรักษาไม่หาย," ข่าวสดออนไลน์, (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4647079>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[8] "ก้าวไกล ซัดกลับบิ๊กแดง ชังชาติ คือ โรคที่ผู้บ้าอำนาจเป็นแล้วไม่มีวันหาย," ข่าวสดออนไลน์, (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4650397>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[9] "ก้าวไกล ซัดกลับบิ๊กแดง ชังชาติ คือ โรคที่ผู้บ้าอำนาจเป็นแล้วไม่มีวันหาย," ข่าวสดออนไลน์, (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4650397>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[10] "รุมจวก บิ๊กแดง พูดเรื่องชังชาติ ซัดไร้มารยาท-เห็นคนรุ่นใหม่เป็นศัตรู," ข่าวสดออนไลน์, (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4646922>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[11] "รุมจวก บิ๊กแดง พูดเรื่องชังชาติ ซัดไร้มารยาท-เห็นคนรุ่นใหม่เป็นศัตรู," ข่าวสดออนไลน์, (5 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_4646922>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[12] ธนกร วงษ์ปัญญา, "หมอวรงค์ นำไทยภักดีประกาศจุดยืน หวั่นลูกหลานเป็น ‘ยุวชนชังชาติ’ เรียกร้องมหาวิทยาลัยปิดพื้นที่นักวิชาการชังชาติ ขอนักการเมืองปฏิรูปตัวเอง," The Standard, (31 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://thestandard.co/thai-pakdee-group-rally-310863/>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[13] "เข้าใจตามนี้นะ!'ดร.เสรี'เฉลยใครคือพวก'ชังชาติ'," ไทยโพสต์ออนไลน์, (7 สิงหาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://www.thaipost.net/main/detail/73677>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[14] "ชังชาติคืออะไร? วิจารณ์รัฐบาลเรียกชังชาติไหม? เมื่อนักการเมืองสองวัยมองชังชาติต่างกัน," The Matter, (19 ธันวาคม 2562). เข้าถึงจาก <https://thematter.co/social/left-right-national-critics-view/94942>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[15] "‘ไอติม’ โต้วาทกรรม ‘ชังชาติ’ ลั่นชาติไม่ใช่ 'กองทัพ-รัฐบาล'," กรุงเทพธุรกิจออนไลน์, (6 สิงหาคม 2563). เข้าถึงจาก <https://www.bangkokbiznews.com/news/detail/892559>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.

^[16] เกษียร เตชะพีระ, "ทำไมประเทศกูถึงมี “ลัทธิชังชาติ”," สัมภาษณ์โดย ทวีศักดิ์ เกิดโภคา และกาญจนพงค์ รินสินธุ์, ประชาไท, (10 พฤศจิกายน 2561). เข้าถึงจาก <https://prachatai.com/journal/2018/11/79551>. เมื่อวันที่ 4 กันยายน 2563.