4 กรกฎาคม พ.ศ. 2517
ผู้เรียบเรียง ศาสตราจารย์พิเศษ นรนิติ เศรษฐบุตร
ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รองศาสตราจารย์ ดร.นิยม รัฐอมฤต
วันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2517 เป็นวันที่ทางรัฐบาลที่มีนายสัญญา ธรรมศักดิ์ เป็นนายกรัฐมนตรีได้ประกาศภาวะฉุกเฉินในเขตกรุงเทพมหานคร อันเนื่องมาจากมีการจลาจลเกิดขึ้นในบริเวณพลับพลาไชยและมีความรุนแรง เป็นการปะทะกันระหว่างประชาชนที่ก่อตัวประท้วงเจ้าหน้าที่ตำรวจผู้บังคับใช้กฎหมายที่เรียกกันว่าเหตุการณ์ “จลาจลพลับพลาไชย”
นายสัญญา ธรรมศักดิ์ อดีตประธานศาลฎีกา และอดีตอธิการบดีมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์นั้น ท่านไม่ใช่นักการเมืองอาชีพ ไม่เคยลงเลือกตั้งและที่เข้ามาเป็นนายกรัฐมนตรีก็มิใช่เพราะทหารยึดอำนาจแล้วจึงเชิญท่านมาเป็นนายกรัฐมนตรี หากแต่เหตุการณ์ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ที่นิสิต นักศึกษา และประชาชนขับไล่รัฐบาลทหารออกไป นายสัญญา ธรรมศักดิ์ จึงเข้ามาเป็นนายกรัฐมนตรี มาบริหารประเทศในขณะที่การเมืองในประเทศมีความสับสนวุ่นวาย ซึ่งท่านก็ได้ดำเนินการอย่างระมัดระวัง พยายามไม่ใช้อำนาจ จนมีคนค่อนท่านที่ไม่ใช้อำนาจเด็ดขาดว่าเป็น “รัฐบาลมะเขือเผา” แต่ครั้งนี้ท่านเองต้องออกแถลงการณ์ประกาศภาวะฉุกเฉินเพื่อให้เจ้าหน้าที่รัฐดำเนินการปราบจลาจล
เหตุการณ์ที่วุ่นวายนี้เกิดขึ้นในวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2517 เวลาประมาณ 2 ทุ่มเศษ เจ้าหน้าที่ตำรวจเห็นรถแท็กซี่คันหนึ่งจอดรอรับคนโดยสารที่ป้ายจอดรถประจำทางหน้าบริษัทนครหลวงประกันชีวิตที่พลับพลาไชย จึงสั่งให้ขับออกไป แต่คนขับรถแท็กซี่ที่ชื่อนายพูน ล่ำลือประเสริฐ ไม่ได้ออกไปทันที ตำรวจจึงจะจับกุม ถึงขั้นจะนำตัวลงจากรถและคนขับรถได้ตะโกนว่าตำรวจทำร้ายประชาชน ทำให้ผู้คนที่อยู่ในบริเวณนั้นให้ความสนใจ และได้รวมกลุ่มกันเดินทางไปสถานีตำรวจพลับพลาไชย ผู้คนที่พากันไปสถานีตำรวจได้มีจำนวนมากขึ้นตามลำดับ
กลุ่มผู้ที่มาชุมนุมได้เรียกร้องให้ปล่อยตัวผู้ต้องหา และได้ทำลายทรัพย์สินของทางราชการ โดยการเผารถยนต์ของตำรวจและรถยนต์ของประชาชนที่จอดอยู่ในบริเวณนั้นด้วย ทั้งยังพยายามที่จะบุกเข้าไปในสถานีตำรวจโดยใช้กำลัง ทางตำรวจได้ใช้อาวุธยิงตอบโต้สกัดการบุกของฝูงชน จนกลายเป็นจลาจล เหตุการณ์ความรุนแรงได้มีต่อเนื่องมาถึงวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2517 จนถึงช่วงเวลาค่ำก็กลับมารุนแรงอีกเพราะจะบุกเข้าสถานีตำรวจ ต่อมาก็มีการยึดรถโดยสารประจำทาง และเผารถโดยสารด้วย ในการยิงต่อสู้กันนั้นมีผู้ประท้วงถูกยิงตาย และตำรวจก็ถูกยิงตาย ถึงขนาดมีการจะไปบุกยึดอาวุธจากร้านปืน
ในคืนวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2517 เวลา 23.30 น. นายสัญญา ธรรมศักดิ์ นายกรัฐมนตรีจึงต้องออกแถลงการณ์ประกาศภาวะฉุกเฉินในเขตกรุงเทพมหานครให้ทหารเข้าดำเนินการรักษาความสงบ ทำให้เหตุการณ์จลาจลที่พลับพลาไชยไม่ขยายตัวและกลับสู่ภาวะปกติได้ในวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ. 2517 จนรัฐบาลสามารถยกเลิกภาวะฉุกเฉินได้
