การสร้างความปรองดอง

ผู้เรียบเรียง : ดร.ชลัท ประเทืองรัตนา^[1]

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ : ศุภณัฐ เพิ่มพูนวิวัฒน์

การสร้างความปรองดอง (Reconciliation)

             เมื่อเกิดความขัดแย้งขึ้น เรามีวิธีในการจัดการความขัดแย้งหลายวิธี ทั้งการใช้สันติวิธีหรือการใช้กำลังหรือความรุนแรงซึ่งเป็นสิ่งที่ไม่พึงประสงค์ของสังคม หลายครั้งที่เกิดความขัดแย้งในสังคมที่มีคนเกี่ยวข้องจำนวนมาก ผู้มีอำนาจรัฐตัดสินใจใช้กำลังกับคนที่เห็นต่างจากตนเอง นำไปสู่การสูญเสียชีวิต ร่างกายและทรัพย์สินอย่างมหาศาล และต้องใช้ทรัพยากร ใช้เวลาอย่างยาวนานในการแก้ไข เยียวยาสิ่งที่สูญเสียไป การสร้างความปรองดองภายหลังจากเกิดเหตุการณ์ความรุนแรงขึ้นแล้วมีความยากง่ายแตกต่างกันไปขึ้นอยู่กับจำนวนความสูญเสียที่เกิดขึ้น การสังหารหมู่ที่มีผู้เสียชีวิตจำนวนมากกับการที่มีผู้เสียชีวิตเพียงไม่กี่คนนั้นทำให้การแก้ปัญหายุติได้ยากหรือง่ายแตกต่างกันมาก การสูญเสียชีวิตเป็นกลุ่มใหญ่ ยกตัวอย่างเช่น กรณีที่ชาวอิสราเอลเสียชีวิต ประมาณ 6 ล้านคน ในเหตุการณ์การฆ่าล้างเผ่าพันธุ์จากระบอบนาซี กรณีที่มีคนเสียชีวิต 1 ล้านคน ในเวลาประมาณ 100 วัน เช่น ในรวันดา กรณีที่มีคนเสียชีวิตประมาณ 150,000 คน ในช่วงเวลา 50 ปี ในฟิลิปปินส์ ย่อมมีบาดแผลและความทรงจำที่จัดการได้ยากมากกว่าการสูญเสียชีวิตของคนไม่กี่คน

             แนวคิดการสร้างความปรองดองที่ใช้อย่างแพร่หลายในต่างประเทศ เป็นการใช้กระบวนการสร้างความปรองดองภายหลังที่เกิดความรุนแรงขึ้นแล้ว (Reconciliation after Violent Conflict) เป็นได้ทั้งเป้าหมาย (Goal) และกระบวนการ (Process) เป้าหมายจะเกี่ยวข้องกับอนาคตที่พึงประสงค์ เป็นสิ่งที่อยากให้เกิดขึ้นในสังคมด้วยการกลับมาคืนดีกัน สำหรับกระบวนการ จะเกี่ยวข้องกับภายหลังจากความรุนแรงเกิดขึ้นแล้ว ใช้วิธีการเครื่องมือในการจัดการกับปัญหาที่ผ่านมา ด้วยการค้นหาความจริง สร้างความยุติธรรม การให้อภัยและการเยียวยา

             หลักการสร้างความปรองดองมีหลายประการที่ควรคำนึงถึง เพื่อนำไปสู่สังคมที่ปราศจากความรุนแรงในระดับต่าง ๆ

             1) การสร้างความปรองดองจะต้องใช้แนวทางและทฤษฎีที่หลากหลาย

             2) การสร้างความสัมพันธ์อันดีต่อกันภายใต้บรรยากาศ เวลาและสถานที่ที่เหมาะสม

             3) เน้นหรือจัดการกับอารมณ์และความรู้สึกของคน ผ่านการเปิดเผยอารมณ์และความรู้สึกของตน

             4) ความปรองดองเกิดขึ้นได้เมื่อความต้องการของมนุษย์ได้รับการตอบสนอง เช่น ปัจจัย 4

             5) ศาสนาเป็นเครื่องมือที่สำคัญมากในการแก้ไขความขัดแย้ง ในการเยียวยาความรู้สึกของผู้คน

             6) ความยุติธรรมและการให้อภัยมีความแตกต่างกันออกไปในแต่ละสังคม ไม่ควรยึดติดแต่เพียงรูปแบบเดียวหรือรูปแบบใดรูปแบบหนึ่ง

             7) การสานเสวนาเป็นเงื่อนไขสำคัญสำหรับการนำไปสู่การสร้างความปรองดอง

             องค์ประกอบของการสร้างความปรองดองภายหลังความรุนแรง ประกอบด้วยหลายองค์ประกอบ คือ^[2]

             1) ความจริง จำเป็นต้องค้นหาความจริง รวบรวมข้อเท็จจริงและเปิดเผยข้อเท็จจริงในสถานการณ์ที่เหมาะสม การเล่าและยอมรับความจริงมีประโยชน์มากทำให้ความเจ็บปวดของผู้สูญเสียหายไป และเรียนรู้ว่าเหตุการณ์เช่นนั้นจะไม่เกิดขึ้นอีก บางแห่งเน้นการได้ความจริงแลกกับการไม่ต้องแสดงความรับผิดชอบผ่านการนิรโทษกรรม

             2) ความยุติธรรม มีทั้งแบบที่เน้นลงโทษผู้กระทำผิดกับไม่เน้นลงโทษผู้กระทำผิด การไม่ลงโทษยังมีใน 2 ลักษณะ คือ ยกเว้นความผิดให้ทั้งหมดโดยไม่ได้ดำเนินการเยียวยาใด ๆ ทั้งสิ้น กับเว้นโทษให้แต่มีการเยียวยาให้ผู้เสียหาย

             3) ความเมตตา เกี่ยวข้องกับ การยอมรับ การให้อภัย การสนับสนุน ความเห็นใจ การเยียวยา สิ่งเหล่านี้นำไปสู่การปล่อยผ่านไปและเริ่มต้นใหม่ การเยียวยามีทั้งรูปแบบการจ่ายเงินชดเชยและไม่ใช่ในรูปแบบของเงินทอง เช่น การขอโทษ สันติภาพ สันติภาพในที่นี่ไม่ได้หมายถึงสันติภาพในเชิงลบหรือปราศจากสงครามเท่านั้น แต่หมายรวมถึงสันติภาพเชิงบวกหรือเกิดความเป็นธรรมขึ้นในสังคมกล่าวได้ว่าเป็นการแก้ปัญหาที่ระดับโครงสร้าง

             4) สันติภาพ เกี่ยวข้องความปรองดอง ความเป็นหนึ่งเดียว การอยู่ดีกินดี ความปลอดภัย การให้ความเคารพ ความรู้สึกการเป็นอิสระเนื่องจากได้รับการปลดปล่อยจากความรู้สึกด้านลบ  นอกจากนี้ สันติภาพไม่ได้หมายถึงสันติภาพในเชิงลบ (Negative Peace) หรือปราศจากสงครามเท่านั้น แต่หมายรวมถึงสันติภาพเชิงบวก (Positive Peace) หรือเกิดความเป็นธรรมขึ้นในสังคมและเกิดสันติภาพในระยะยาว

             วิธีในการสร้างความปรองดอง^[3] เมื่อเกิดความรุนแรงนำมาซึ่งการสูญเสียเกิดขึ้น จะมีวิธีการในการจัดการกับปัญหาได้หลายวิธี Bercovitch ได้สรุปไว้กว้าง ๆ ว่า สามารถจำแนกแนวทางได้เป็น 2 แนวทาง คือ เน้นโครงสร้างและสถาบัน (Structures and Institution) และการสร้างความสัมพันธ์

             1) วิธีการเน้นโครงสร้างและสถาบัน ด้วยการสร้างหรือจัดตั้งสถาบันขึ้นมาเพื่อลดมุมมองด้านลบต่อกัน ซึ่งกลไกดังกล่าวจะทำให้คู่กรณีไม่ว่าจะในประเทศเดียวกันหรือระหว่างประเทศ ได้มีช่องทางที่เป็นทางการในการสื่อสารระหว่างกัน

             2) วิธีเน้นการสร้างความสัมพันธ์ แม้ว่าจะสร้างกลไกขึ้นมาภายหลังจากความขัดแย้ง แต่การสร้างความสัมพันธ์อาจยังไม่เกิดขึ้นระหว่างผู้ที่เกี่ยวข้อง และยังไม่เพียงพอสำหรับการจัดการความขัดแย้งที่เรื้อรัง ซึ่งต้องเกิดจากการเปลี่ยนแปลงความเชื่อ ทัศนคติ อารมณ์ร่วมกันระหว่างผู้คนในสังคม ซึ่งจะนำไปสู่การให้อภัย (Forgiveness) ในอนาคต

             การศึกษาการสร้างความปรองดองกระทำได้ในหลายแง่มุม สามารถศึกษาได้จาก 1) ระดับหน่วย (units) แบ่งได้เป็น ระหว่างปัจเจกบุคคลด้วยกัน หรือรัฐกับปัจเจก 2) ระดับมิติของความปรองดอง (dimension of reconciliation) เช่น การยอมรับผิด การขอโทษ การชดเชย การให้อภัย 3) ระดับกิจกรรมที่เป็นทางการกับไม่เป็นทางการ จากที่กล่าวมา การศึกษาการสร้างความปรองดองสามารถศึกษาได้ในระดับหน่วย ระหว่างรัฐกับปัจเจกบุคคล และปัจเจกบุคคลด้วยกันเอง กรณีความรุนแรงที่เกิดขึ้นระหว่างรัฐกับปัจเจกบุคคลที่มีการละเมิดสิทธิมนุษยชนของคนเป็นจำนวนมาก สามารถจัดการปัญหาด้วยแนวคิดยุติธรรมในระยะเปลี่ยนผ่าน (Transitional Justice) ส่วนกรณีความรุนแรงระหว่างปัจเจกบุคคลด้วยกันเอง สามารถจัดการปัญหาด้วยแนวคิดยุติธรรมสมานฉันท์ (Restorative Justice)

             ขั้นตอนการสร้างความปรองดอง ภายหลังเหตุการณ์รุนแรงหรือเกิดความสูญเสียเป็นจำนวนมาก 3 ขั้นตอน คือ

             ขั้นตอนที่ 1 หยุดใช้ความรุนแรงเพื่อหยุดยั้งความหวาดกลัว

             ขั้นตอนที่ 2 การสร้างความเชื่อมั่นและความไว้วางใจ  

             ขั้นตอนที่ 3 เอาใจเขามาใส่ใจเรา  

             นอกจากการแบ่งขั้นตอนดังกล่าวแล้วยังสามารถแบ่งได้อีกแบบ คือ

             1) การยอมรับผิด

             2) การขอโทษ

             3) การให้หลักประกันหรือการรับประกัน

             4) การให้อภัย แต่การให้อภัยจะเกิดขึ้นหรือไม่นั้นเป็นสิ่งที่กำหนดได้ยาก ขึ้นอยู่กับผู้สูญเสียด้วยว่าจะให้อภัยกับสิ่งที่เกิดขึ้นหรือไม่  

             ปัจจัยที่นำไปสู่ความสำเร็จในการสร้างความปรองดอง สามารถประมวลสรุปปัจจัยที่นำไปสู่ความสำเร็จในการสร้างความปรองดองได้ 6 ประการ คือ

             1) เจตจำนงทางการเมืองของผู้มีอำนาจตัดสินใจในสังคม

             2) การสร้างบรรยากาศและพื้นที่ที่ทำให้ทุกฝ่ายเห็นถึงความเป็นไปได้ในการหาทางออกร่วมกัน และทุกฝ่ายสามารถแสดงออกได้อย่างเสรี

             3) การพูดคุยเจรจาทุกฝ่ายด้วยกระบวนการซึ่งเป็นที่ยอมรับของกลุ่มพลังต่าง ๆ ในสังคม

             4) เหตุแห่งความขัดแย้งได้รับการแก้ไขหรือจัดการภายใต้กลไกที่ชอบธรรม

             5) การมีคำอธิบายต่อเหตุการณ์ที่กระทบความรู้สึกของสังคม การยอมรับการกระทำผิดอย่างจริงใจ และการให้อภัยต่อกันและกัน

             6) กลุ่มที่เคลื่อนไหวหรือต่อสู้ในพื้นที่จะต้องมีความหวังและสามารถคาดการณ์ได้ว่ากลุ่มของตนจะมีบทบาทในสังคมได้มากน้อยเพียงใด

             แนวทางในการสร้างความปรองดอง ควรใช้แนวทางที่ผสมผสาน มีการบูรณาการศาสตร์ต่างๆเข้ามาร่วมเพื่อแก้ไขปัญหาได้ดีที่สุดและใช้แนวทางที่เน้นผู้นำระดับต่าง ๆ ในการแก้ไขปัญหาร่วมกัน ร่วมกับการใช้แนวทางเปลี่ยนแปลงอย่างเป็นระบบ ซึ่งประกอบด้วย การเน้นแก้ที่โครงสร้างสังคมเพื่อให้ประชาชนเข้าถึงทรัพยากร การเน้นปรับเปลี่ยนทัศนคติไปสู่ทางสร้างสรรค์ร่วมกัน และการเน้นแก้ที่ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลชั้นนำให้มีสัมพันธภาพต่อกันดีขึ้น

 

รายการอ้างอิง

ชลัท ประเทืองรัตนา. (2560). 1 ทศวรรษการสร้างความปรองดองทางการเมืองไทย. กรุงเทพฯ : สถาบันพระปกเกล้า.

Lederach, J. P. (1997). Building peace : Sustainable reconciliation in divided societies. Washington, DC : United States Institute of Peace Press.

Bercovitch, J., Kremenyuk, V., & Zartman, I. W. (2009). Conflict resolution. London : SAGE Publications Ltd.

---

[1] สรุปความจากงานวิจัยที่จัดทำโดย ดร.ชลัท ประเทืองรัตนา เรื่อง 1 ทศวรรษการสร้างความปรองดองทางการเมืองไทย ได้รับทุนสนับสนุนจากสถาบันพระปกเกล้า

[2] Lederach, J. P. (1997). Building Peace : Sustainable Reconciliation in Divided Societies. Washington, DC : United States Institute of Peace Press.

[3] Bercovitch, J., Kremenyuk, V., & Zartman, I. W. (2009). Conflict Resolution. London : SAGE Publications Ltd.