ดูต้นฉบับสำหรับ อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา


เรียบเรียงโดย&nbsp;: ดร. ชาติชาย มุกสง

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ&nbsp;: รศ.ดร.นิยม รัฐอมฤต

----

'''อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา'''

&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; หลังจากเหตุการณ์ความเคลื่อนไหวของนักศึกษาและประชาชนเดือนตุลาคม 2516 สิ้นสุดลง ความยิ่งใหญ่ของเหตุการณ์ดังกล่าวทำให้เกิดข้อเสนอว่าควรจะสร้างอนุสาวรีย์วีรชนขึ้นเพื่อรำลึกถึงเหตุการณ์และผู้เสียชีวิตในครั้งนั้น โดยในเบื้องต้นมีขบวนการนักศึกษาในสมัยนั้นเป็นแกนสำคัญในการผลักดัน และต่อมา[[คณะรัฐมนตรี]]ในรัฐบาล[[นายสัญญา_ธรรมศักดิ์]] ก็ขานรับกระแสเรียกร้อง ด้วยการมีมติเห็นชอบให้สร้างอนุสาวรีย์วีรชน 14 ตุลา ขึ้นในเดือนธันวาคม 2517[[#_ftn1|[1]]] และมอบหมายให้ทบวงมหาวิทยาลัยของรัฐเป็นผู้ประสานงาน&nbsp; กล่าวคือในด้านหลักการ รัฐบาลก็เห็นพ้องกับ[[ศูนย์กลางนิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย]] (ศนท.) ว่าเหตุการณ์วันที่ [[14_ตุลาคม_พ.ศ._2516|14 ตุลาคม 2516]] เป็นเหตุการณ์ที่ไม่มีใครคนใดคนหนึ่งเป็น “เจ้าของ” ดังนั้น การสร้างอนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16 จึงควรเป็นเรื่องของรัฐร่วมกับประชาชน และสถานที่ตั้งของอนุสรณ์สถานก็ควรจะอยู่ในบริเวณถนนราชดำเนินอันเป็นสถานที่เกิดเหตุการณ์ 14 ตุลา&nbsp;2516

'''การวางศิลาฤกษ์เพื่อสร้างอนุสาวรีย์วีรชน'''

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ความคืบหน้าของการสร้างอนุสรณ์สถานได้เริ่มขึ้นในปี 2518 อันเป็นช่วงของ[[รัฐบาล]] [[คึกฤทธิ์_ปราโมช|ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช]] โดยในเดือนกรกฎาคม ได้มีการประชุมร่วมระหว่าง[[รัฐมนตรี]]ว่าการทบวงมหาวิทยาลัยของรัฐ ปลัดทบวง ผู้แทนสำนักงบประมาณ และผู้แทนศูนย์นิสิตฯ&nbsp; ซึ่งเห็นพ้องต้องกันว่าควรให้ใช้สถานที่บริเวณสี่แยกคอกวัว อันเป็นบริเวณอาคารคณะกรรมการการติดตามและประเมินผลการปฏิบัติราชการ (กตป.) เก่า เป็นสถานที่ก่อสร้างอนุสาวรีย์ โดยศูนย์นิสิตฯ เสนอแนวคิดเพิ่มเติมว่า สิ่งก่อสร้างนี้ไม่ควรมีหน้าที่แค่ใช้รำลึกเหตุการณ์ในอดีตเท่านั้น แต่ควรจะเป็นอาคารอนุสรณ์สถานที่มีประโยชน์ใช้สอยด้วย[[#_ftn2|[2]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ต่อมา[[คณะรัฐมนตรี]]ได้มีมติแต่งตั้งคณะกรรมการการพิจารณาเรื่องการสร้างอนุสาวรีย์วีรชน โดยจะก่อสร้างตามแบบของเทอดเกียรติ ศักดิ์คำดวง ที่ชนะเลิศจากการประกวดการออกแบบอนุสาวรีย์วีรชน (ซึ่งก็คือแบบของอนุสรณ์ในปัจจุบัน) ในเดือนตุลาคม 2518 ในโอกาสครบรอบ 2 ปีของเหตุการณ์ได้มีการจัดงานรำลึกอย่างยิ่งใหญ่ ในวันที่ 14 ตุลาคม 2518 หลังจากมีทำบุญตักบาตรในตอนเช้าที่ถนนราชดำเนิน จากนั้นนักศึกษาประชาชนได้จัดขบวนเฉลิมฉลองเดินจาก[[มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์]]ไปยังสี่แยกคอกวันเพื่อวางพวงมาลาไว้อาลัยต่อผู้เสียชีวิต ถัดจากนั้นสมเด็จพระสังฆราชเสด็จมาเป็นประธานในพิธีการวางศิลาฤกษ์อนุสาวรีย์ 14 ตุลา ณ บริเวณที่ดินที่เคยเป็นอาคารคณะกรรมการติดตามและประเมินผลการปฏิบัติราชการ โดยมี[[นายกรัฐมนตรี]]เป็นผู้กล่าวรายงาน ดังนั้น งานจึงมีความยิ่งใหญ่ไม่น้อย[[#_ftn3|[3]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ถัดมาในปี 2519 การผลักดันในการสร้างอนุสาวรีย์ยังคงมีอยู่ต่อไป แม้ว่า[[ความขัดแย้ง]]ทางอุดมการณ์ทางการเมืองสองขั้วของสังคมไทยระหว่าง “ซ้าย” กับ “ขวา” จะรุนแรงขึ้นก็ตาม โดยในเดือนเมษายน รัฐมนตรีกระทรวงการคลังในสมัยรัฐบาล ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช ได้เห็นชอบที่จะให้กรมธนารักษ์ขอซื้อที่ดินบริเวณสี่แยกคอกวัว ตรงจุดที่วางศิลาฤกษ์ไปแล้วในปี 2518 จากสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ แต่ในส่วนของการก่อสร้างอนุสาวรีย์ เห็นว่าควรให้ประชาชนเป็นผู้ร่วมบริจาคค่าก่อสร้างด้วย โดยรัฐบาลจะรับภาระหากเงินที่บริจาคยังไม่เพียงพอ แต่ก่อนหน้าที่จะได้จัดการเรื่องราวให้เรียบร้อย ก็มีอันต้องเปลี่ยนรัฐบาลเป็นชุดของ ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช&nbsp; จนกระทั่งเกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองในเหตุการณ์ [[6_ตุลาคม_พ.ศ._2519|6 ตุลาคม 2519]] เสียก่อน

'''หลัง 6 ตุลา''&nbsp;'''''<b>''': '''อนุสาวรีย์ที่ยังไม่มีโอกาสได้สร้าง</b>

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;เมื่อถึงเดือนมิถุนายน 2519 รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังของรัฐบาล ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช ประสงค์จะเร่งรัดโครงการเห็นว่าไม่จำเป็นต้องรอให้ประชาชนบริจาคค่าก่อสร้าง พร้อมทั้งมีหนังสือขอซื้อที่ดินบริเวณสี่แยกคอกวัวจากสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ แต่ยังมิทันได้รับคำตอบใดๆ ก็เกิดเหตุการณ์ 6 ตุลาฯ ขึ้นเสียก่อน รัฐบาล[[ธานินทร์_กรัยวิเชียร|ธานินทร์ กรัยวิเชียร ]]จึงได้มีมติให้ยกเลิกโครงการก่อสร้าง และในปีถัดมา ก็ได้มีมติให้ยึดเงินที่ประชาชนบริจาคเพื่อการก่อสร้างอนุสรณ์สถาน

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; แม้ว่าการ[[รัฐประหาร_2520|รัฐประหารในปี 2520]] จะทำให้สภาพการเมืองเปิดกว้างขึ้นเมื่อเทียบกับยุคก่อนหน้า แต่โครงการสร้างอนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16 ก็ยังไม่ได้รับความสนใจแต่อย่างใด ในปี 2525 นักศึกษาได้เริ่มเรียกร้องถึงเรื่องดังกล่าวจากรัฐบาล [[เปรม_ติณสูลานนท์|พล.อ. เปรม ติณสูลานนท์]] อีกครั้ง แม้จะยังไม่มีคำตอบที่แน่ชัดก็ตาม

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; เสียงเรียกร้องเหล่านี้ ยิ่งดังขึ้นอีกในช่วงต้นทศวรรษ 2530 อันเป็นช่วงรัฐบาล [[ชาติชาย_ชุณหะวัณ|พล.อ. ชาติชาย ชุณหะวัณ]] เนื่องจากในเดือนมิถุนายน 2532 มีข่าวว่ารัฐบาลจะคืนทรัพย์สินให้[[ถนอม_กิตติขจร|จอมพล ถนอม กิตติขจร]] เป็นเหตุให้สหพันธ์นิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทยออกมาคัดค้านถึงขั้นอดข้าวประท้วง จนรัฐบาลต้องล้มเลิกแนวคิดนั้นไป เหตุการณ์นี้ทำให้กรณี “14 ตุลา” ถูกกล่าวถึงอีกครั้ง และประเด็นเรื่องการสร้างอนุสรณ์สถานยิ่งเข้มข้นขึ้น ในวันที่ 20 ตุลาคม ปีเดียวกัน ได้มีการรวมตัวกันของนักศึกษา นักวิชาการ และตัวแทนองค์กรเอกชนจัดตั้งขึ้นเป็น “คณะกรรมการติดตามการสร้างอนุสรณ์สถานวีรชน 14 ตุลา” ขึ้น โดยมีศาสตราจารย์ระพี สาคริก เป็นประธาน และส่งตัวแทนเข้าพบนายกรัฐมนตรี หลังจากนั้น คณะรัฐมนตรีจึงมีมติให้คืนเงินบริจาคของประชาชนแก่ทบวงมหาวิทยาลัย เพื่อนำไปใช้ในการสร้างอนุสรณ์สถาน โดยปรึกษาประสานงานกับนิสิตนักศึกษาต่อไป[[#_ftn4|[4]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; อย่างไรก็ดี การสร้างอนุสรณ์สถานก็ยังมิได้รุดหน้าไปมากเท่าที่คาดหวังไว้ เหตุผลสำคัญก็เพราะไม่สามารถขอเช่าที่ดินบริเวณสี่แยกคอกวัวจากสำนักงานทรัพย์สินได้ จึงพยายามแก้ไขด้วยการยกระดับของ “คณะกรรมการการติดตามฯ” จากที่ตั้งกันเองให้เป็นการตั้งขึ้นตาม[[มติคณะรัฐมนตรี]] โดยในชั้นแรก ยังให้ศาสตราจารย์ระพี สาคริก เป็นประธานเช่นเดิม และต่อมาจึงให้รัฐมนตรีว่าการทบวงมหาวิทยาลัยเป็นประธานกรรมการแทน เพื่อให้เป็นทางการมากขึ้น

'''กำเนิดมูลนิธิ 14 ตุลา'''

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; จากความล่าช้าใน[[ระบบราชการ]] แม้ว่าจะมีการยกระดับ “คณะกรรมการติดตามฯ” ขึ้นแล้วก็ยังมิอาจแก้ได้ ในปี 2533 จึงได้เริ่มมีแนวคิดในการแก้ปัญหาด้วยการจัดตั้งเป็นมูลนิธิ 14 ตุลา ขึ้น โดยให้มูลนิธิดังกล่าวมีหน้าที่เกี่ยวกับการก่อสร้างอนุสรณ์สถานและรับโอนเงินบริจาคจากประชาชนในเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 มาดำเนินการ โดยได้มี “ประกาศกระทรวงมหาดไทยเรื่องให้อำนาจจัดตั้ง “มูลนิธิ 14 ตุลา” เป็นนิติบุคคลในวันที่ 31 มกราคม 2534&nbsp; โดยมีวัตถุประสงค์ประการแรกคือ ร่วมดำเนินการจัดสร้างอนุสรณ์สถาน 14 ตุลาคม 2516 และร่วมในการดำเนินกิจการของอนุสรณ์สถานฯ[[#_ftn5|[5]]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; แม้มูลนิธิ 14 ตุลา จะถือกำเนิดขึ้นเพื่อผลักดันเรื่องนี้โดยเฉพาะ แต่ปัญหาหลักคือเรื่องของ “สถานที่” ก็ยังคงค้างคาอยู่ โดยความพยายามขอเช่าที่ดินจากสำนักงานทรัพย์สินฯ ยังคงไม่ประสบผล เพราะสำนักงานทรัพย์สินฯ เสนอว่า ให้ทบวงมหาวิทยาลัยเจรจากับผู้เช่าเดิมก่อน ถ้าตกลงกันได้แล้ว สำนักงานทรัพย์สินฯ ก็ยินดีให้เช่าที่ดิน เนื่องจากยังเจรจากับผู้เช่าเดิมไม่ได้ ปัญหาจึงยังค้างคาอยู่

'''28 ปีกับการสิ้นสุดการรอคอย'''

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในปี 2541 อันเป็นช่วงรำลึกครบรอบ 25 ปี 14 ตุลา โครงการสร้างอนุสรณ์สถานได้รุดหน้าขึ้นไปอีกขั้น จากการที่[[ธีรยุทธ_บุญมี|นายธีรยุทธ บุญมี]] ประธานกรรมการจัดงาน 25 ปี 14 ตุลา และกรรมการบางคน เช่น [[ประสาร_มฤคพิทักษ์|นายประสาร มฤคพิทักษ์]] และ[[ธีรพล_นิยม|นายธีรพล นิยม]] ได้ติดต่อกับ[[อานันท์_ปันยารชุน|นายอานันท์ ปันยารชุน]] อดีตนายกรัฐมนตรี เพื่อขอความอนุเคราะห์ในการติดต่อขอเช่าที่ดินบริเวณสี่แยกคอกวัวจากสำนักงานทรัพย์สินฯ ซึ่งก็ได้รับความช่วยเหลือเป็นอย่างดี

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ทว่า นอกจากเรื่องขอเช่าที่ดินแล้ว อุปสรรคสำคัญอีกประการหนึ่งคือ การย้ายผู้ค้าสลากกินแบ่งรัฐบาลออกจากบริเวณที่จะใช้ก่อสร้าง ซึ่งก็ต้องอาศัยความร่วมมือจากหลายฝ่าย เช่น รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงการคลัง [[พิเชษฐ_พันธุ์วิชาติกุล|นายพิเชษฐ พันธุ์วิชาติกุล]] ในฐานะประธานคณะทำงานย้ายผู้ค้าสลากกินแบ่งฯ สำนักงานสลากกินแบ่งรัฐบาลรวมถึงความร่วมมือจากกรุงเทพมหานคร โดยเฉพาะผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร [[พิจิตต_รัตตกุล|นายพิจิตต รัตตกุล]] และเลขานุการผู้ว่าฯ &nbsp;[[สมคาด_สืบตระกูล|นายสมคาด สืบตระกูล]] ตลอดจนบุคคลอื่นอีกหลายคน ทำให้การย้ายผู้ค้าสลากกินแบ่งออกจากพื้นที่ประสบความสำเร็จในช่วงเดือนตุลาคม 2542 จนสามารถเริ่มเดินหน้าก่อสร้างอนุสรณ์สถานได้อย่างต่อเนื่อง

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในที่สุด วันที่ 14 ตุลาคม 2544 หรือ 28 ปีหลังเหตุการณ์ อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16 ที่ใช้แบบที่ชนะเลิศจากการประกวดออกแบบเมื่อยี่สิบปีที่แล้ว ก็ได้สร้างสำเร็จและมีพิธีสมโภชขึ้น พร้อมทั้งมีพิธีทางศาสนาเพื่อรำลึกถึงผู้ล่วงลับ ไปแล้ว อนุสรณ์สถานที่ขบวนการนักศึกษาเคยผลักดันมาตั้งแต่ช่วงหลังเหตุการณ์ 14 ตุลา ก็กลายเป็นความจริงขึ้นมา

'''หลักการและความหมายของอนุสรณ์สถาน'''

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ก่อนที่จะมีการก่อสร้างอนุสรณ์สถานนี้ขึ้น ได้เริ่มพูดถึงหลักการและหน้าที่ของอนุสรณ์สถาน โดยคณะกรรมการอำนวยการสร้างอนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16 ภายใต้สังกัดมูลนิธิ 14 ตุลา ซึ่งประกอบด้วยตัวแทนจากทางกรุงเทพมหานคร ญาติวีรชน และองค์กรที่เกี่ยวข้อง ซึ่งมี[[เสม_พริ้งพวงแก้ว|ศาสตราจารย์นายแพทย์เสม พริ้งพวงแก้ว]] เป็นประธาน ได้มอบหมายให้ผู้ชนะการประกวดคนเดิมเป็นผู้พัฒนาแบบให้เหมาะกับยุคสมัย ด้วยแนวคิด 2 ประการ คือต้องเคารพความจริงของประวัติศาสตร์ และให้ประชาชนกลุ่มต่างๆ ได้มีส่วนร่วมอย่างกว้างขวาง

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; จากแนวคิดดังกล่าว สถาปนิกได้นำไปพัฒนาอนุสรณ์สถานฯ ให้เป็นอนุสรณ์สถานที่เน้นความสงบนิ่ง โล่งกว้าง และเรียบง่าย เพื่อรำลึกและคารวะต่อวีรชน มีประติมากรรมรำลึกอยู่ตรงจุดใจกลาง (ภายหลังจึงเรียกว่า สถูปวีรชน) อาคารประกอบด้วยสวนหย่อม ลานกิจกรรมสำหรับการอภิปราย ฟังเพลง และการแสดงกลางแจ้ง มีส่วนที่เป็นห้องประชุม ห้องสมุด (ภายหลังเรียกว่า ห้องหนังสือ) และมีโครงการที่จะพัฒนาเป็นพิพิธภัณฑ์ต่อไปในอนาคต

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; สำหรับประติมากรรมรำลึกหรือสถูปวีรชนนั้น ประกอบด้วยฐานทรงสี่เหลี่ยมสูง 5 เมตร ช่วงกลางปลายสอบเข้ายาว 7 เมตร และยอดแหลมทรงสถูปสีทองสูง 2 เมตร รวมความสูงทั้งสิ้น 14 เมตร ปลายแหลมของยอดสถูปแสดงถึงจิตวิญญาณสูงส่งของมวลมนุษย์ ส่วนปลายยอดสถูปมีรอยหยักคล้ายสร้างไม่สำเร็จ เพื่อสื่อความหมายว่าภารกิจการต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยยังไม่สิ้นสุด ยอดปลายสถูปทำด้วยวัสดุโปร่งแสดงเพื่อให้เห็นแสงไฟที่ส่องออกมาจากภายในตัวสถูป แฝงนัยถึงไฟแห่งประชาธิปไตยที่เป็นอมตะ

&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;สำหรับฐานสถูปทั้งสี่ด้านบุด้วยกระเบื้องดินเผาที่แข็งแกร่งสลักรายชื่อวีรชน 14 ตุลา และรายล้อมด้วยแผ่นอิฐสลักบทกวีที่เกี่ยวเนื่องกับ[[สิทธิเสรีภาพ]] ความเสียสละ เด็กและผู้หญิง กรรมกรและชาวนา นอกจากนั้นยังจัดทำแผ่นอิฐแกะลายจากแบบถ่ายหรือภาพศิลปะจากการสร้างสรรค์ของศิลปิน เพื่อสื่อถึงการเจริญเติบโตงอกงามของสิทธิเสรีภาพและประชาธิปไตย

'''บรรณานุกรม'''

สมิทธ์ ถนอมศาสนะ (บรรณาธิการ). ''ว่าด้วย 14 ตุลารำลึก''. กรุงเทพฯ: มูลนิธิ 14 ตุลา, 2552, หน้า 58.

สมิทธ์ ถนอมศาสนะ (บรรณาธิการ) ''การเมืองวัฒนธรรมยุคเดือนตุลา.'' กรุงเทพฯ มูลนิธิ 14 ตุลา, 2552.

''ราชกิจจานุเบกษา'', เล่ม 108 ตอนที่ 15 วันที่ 31 มกราคม 2534. หน้า 1107.
<div>'''อ้างอิง''' <div id="ftn1">
[[#_ftnref1|[1]]] สมิทธ์ ถนอมศาสนะ. “วีรชน 14 ตุลา” ในสายตารัฐ: ว่าด้วยงานพระราชทานเพลิงศพ 14 ตุลาคม 2517. ใน ''ว่าด้วย 14 ตุลารำลึก''. กรุงเทพฯ: มูลนิธิ 14 ตุลา, 2552, หน้า 58.
</div> <div id="ftn2">
[[#_ftnref2|[2]]] ภาคผนวก: อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16และมูลนิธิ 14 ตุลา. ใน สมิทธ์ ถนอมศาสนะ (บรรณาธิการ) การเมืองวัฒนธรรมยุคเดือนตุลา. กรุงเทพฯ มูลนิธิ 14 ตุลา, 2552. หน้า 119.
</div> <div id="ftn3">
[[#_ftnref3|[3]]] สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ. ย้อนรำลึกการฉลอง14 ตุลาคมเมื่อ พ.ศ. 2518. ใน&nbsp; ''ว่าด้วย 14 ตุลารำลึก'', หน้า 58.
</div> <div id="ftn4">
[[#_ftnref4|[4]]] ภาคผนวก: อนุสรณ์สถาน 14 ตุลา 16 และมูลนิธิ 14 ตุลา, &nbsp;หน้า 122.
</div> <div id="ftn5">
[[#_ftnref5|[5]]] ''ราชกิจจานุเบกษา'', เล่ม 108 ตอนที่ 15 วันที่ 31 มกราคม 2534. หน้า 1107.
</div> </div> 
[[Category:เหตุการณ์สำคัญทางการเมืองไทย สมัย พ.ศ. 2501-2519]]