การทรงพระผนวชและศึกษาพระพุทธศาสนา

ผู้เรียบเรียง : ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ : รองศาสตราจารย์ ดร.สนธิ เตชานันท์

---

สมเด็จฯ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ หรือ “ทูลกระหม่อมเอียดน้อย” พระชันษา ๑๒ ปี หลังทรงเข้าพระราชพิธีโสกันต์และเฉลิมพระยศเป็นกรมขุนศุโขไทยธรรมราชาตามประเพณีของสมเด็จเจ้าฟ้าแล้ว อีก ๔ เดือนต่อมา ได้เสด็จออกไปทรงศึกษาในทวีปยุโรป โดยที่มิได้ทรงผนวชเป็นสามเณร ศึกษาภาษามคธและพระพุทธธรรมอย่างเป็นทางการตามโบราณราชประเพณี เช่นในกรณีพระราชโอรสในรัชกาลที่ ๔ หรือพระราชโอรสรุ่นใหญ่ในรัชกาลที่ ๕ แต่แม้กระนั้นก็ตามพระองค์ได้ทรง“ปฏิญาณพระองค์เป็นพุทธมามกะ ถือพระรัตนทั้งสามเป็นสรณะ” ณ พระอุโบสถวัดศรีรัตนศาสดาราม ต่อพระพักตร์กรมหมื่นวชิรญานวโรรส แสดงว่าทรงเข้าพระหฤทัยดีในหลักพระพุทธศาสนาระดับหนึ่งแล้ว ก่อนที่จะเสด็จไปทรงศึกษาต่อในประเทศตะวันตก

ต่อมาเมื่อสมเด็จฯ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ กรมขุนศุโขไทยธรรมราชา เสด็จนิวัตคืนสู่กรุงเทพมหานครในวันที่ ๒๑ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๕๘ ทรงได้เข้ารับราชการทหารในกองทัพบก และอีกประมาณ ๒ ปีถัดมา ในพ.ศ. ๒๔๖๐ ได้ทรงลาราชการเพื่อทรงผนวชที่พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามในพระบรมมหาราชวัง

การทรงพระผนวช

การทรงพระผนวช สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมขุนศุโขไทยธรรมราชาในครั้งนั้น รัชกาลที่ ๖ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ตั้งการพระราชพิธีทรงพระผนวชตาม ขัตติยราชประเพณีอย่างสมเด็จเจ้าฟ้าทรงพระผนวชในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย และพระราชทานพระเกียรติยศเพิ่มเติมเป็นพิเศษบางอย่าง กล่าวคือ มีการทรงผนวชหม่อมเจ้า ๖ องค์ และอุปสมบทข้าราชการ ๖ นาย ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เป็นนาคหลวงได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุและสามเณร ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม กำหนด ณ วันที่ ๒๖ ,๒๗,๒๘,๒๙ และ ๓๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๐

วันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๐ เวลา ๑๗.๐๐ น. เป็นวันสมโภชการทรงพระผนวช และวันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๐ เวลา ๐๙.๐๐ น. อันเป็นวันทรงพระผนวชสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมขุนศุโขไทยธรรมราชา พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ได้พระราชทานผ้าไตรแก่สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าฯแล้ว สมเด็จฯ เจ้าฟ้าฯเสด็จประทับในท่ามกลางพระสงฆ์ ๓๐ รูป มีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส พระมหาสมณะเจ้าเป็นประธาน สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้าฯ ซึ่งจะทรงพระผนวชถวายเครื่องสักการะแด่สมเด็จพระมหาสมณะและขอบรรพชา โดยมีพระมหาสมณเจ้า กรมพระยา วชิรญาณวโรรสทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์ และ พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นชินวรสิริวัฒน์ ( พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้าในสมัยรัชกาลที่ ๗) เป็นพระกรรมวาจาจารย์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ ครั้งดำรงพระยศที่ พระญาณวราภรณ์เป็นพระอาจารย์ถวายธรรมวินัย ทูลกระหม่อมพระประชาธิปกศักดิเดชน์ สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมขุนสุโขไทยธรรมราชา ทรงได้รับฉายาว่า “ปชาธิโป” ประทับจำพรรษา ณ พระตำหนักปั้นหย่า วัดบวรนิเวศวิหาร

วันที่ ๒๘ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๐ มีการสมโภชทรงผนวชหม่อมเจ้าและอุปสมบทนาคหลวง ที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย และวันที่ ๒๙-๓๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๐ ทรงผนวชหม่อมเจ้าและอุปสมบทนาคหลวง

ในเวลาต่อมา มีการฉลองสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมขุนศุโขทัยธรรมราชาพระภิกษุ ระหว่างวันที่ ๑๓- ๑๔ เดือนตุลาคม พ.ศ. ๒๔๖๐ ณ ท้องพระโรงกลางพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทและทรงลาผนวชในวันศุกร์ที่ ๑๙ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๖๐ ตามลำดับ

 

การศึกษาและการเผยแผ่พระพุทธศาสนา

ทูลกระหม่อมพระประชาธิปกศักดิเดชน์ สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมขุนศุโขไทยธรรมราชาทรงพระผนวชเป็นเวลาหนึ่งพรรษา ในระหว่างนั้นได้ทรงศึกษาพระพุทธธรรมลึกซึ้งพอที่จะทรงพระนิพนธ์เรียงความแก้กระทู้ธรรมจำนวน ๖ เรื่อง และทรงได้รับรางวัล ๓ เรื่อง คือ เรื่อง “คนผู้ได้รับการฝึกหัดแล้วเป็นผู้ประเสริฐในมวลมนุษย์” เรื่อง “โลกอันเมตตาค้ำจุนไว้” และ “ความรู้จักพอยังประโยชน์ให้สำเร็จทุกเมื่อ” ซึ่งเป็นเครื่องพิสูจน์ว่าทรงสามารถทรงพระอักษร (เขียน) ภาษาไทยได้อย่างกระชับได้ใจความแจ่มแจ้ง ทรงเล่าเรียน พระธรรมวินัยเป็นที่พอพระทัยสมเด็จพระอุปัชฌาย์จารย์เป็นอันมาก จนมีวาทะสืบมาว่า สมเด็จพระมหาสมณเจ้าพระองค์นั้น ทรงปรารภด้วยเหตุที่สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงเป็นพระอนุชาพระองค์สุดท้องในจำนวนเจ้าฟ้าชายร่วมพระบรมราชชนนีถึง ๕ พระองค์ อาจไม่มีเหตุจำเป็นต้องเสด็จเถลิงราชสมบัติ จึงมีพระราชประสงค์ที่จะทรงชักชวนพระองค์ไว้ในสมณเพศตลอดไป เพื่อเป็นใหญ่และเป็นทายาทปกครองสังฆมณฑลสนองพระองค์พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระอัยกาธิราช ซึ่งเคยทรงผนวชเป็นเจ้าอาวาสวัดบวรนิเวศวิหารมาก่อน แต่สมเด็จเจ้าฟ้าฯทรงมีพระพลานามัยไม่แข็งแรง และมีพระโรคเบียดเบียน อีกทั้งทรงมีห่วงกังวลทางฆราวาสวิสัยเสียแล้ว จึงมิได้เป็นไปตามพระประสงค์ของสมเด็จพระอุปัชฌาย์จารย์ เพราะหลังจากทรงลาผนวช พ.ศ.๒๔๖๑ ได้อภิเษกสมรสกับหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี พระธิดาในกรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ (พระอนุชาในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง) กับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภาพรรณี ในเวลาต่อมา

นอกจากนี้ ปรากฏหลักฐานพระราชกรณียกิจด้านการเผยแผ่พระพุทธศาสนา เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๑ พระองค์โปรดเกล้าฯให้จัดพิมพ์พระนิพนธ์ในสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เรื่อง “พุทธมามกะ” เป็นหนังสือพระราชทานแก่เด็กเล่มแรกมีพระราชปรารภอธิบายไว้ในพระราชนิพนธ์คำนำซึ่งทรงด้วยพระองค์เองว่า “เมื่ออาจารย์เห็นว่าเด็กมีความเข้าใจดีในหลักพระพุทธศาสนาแล้วก็ควรทำพิธีรับเป็นพุทธมามกะ คล้ายวิธีพวกฆริสตังทำพิธี “confirmation” ถ้าทำดังนี้ได้จะดีอย่างยิ่งจะปลูกฝังความเลื่อมใสในพระพุทธสาสนายิ่งขึ้น และจะทำให้เด็กมีหลักมีสรณะอันจะนำชีวิตไปในทางที่ชอบ” (ตัวสะกดตามต้นฉบับ) และทรงโปรดเกล้าฯให้ริเริ่มการประกวดแต่งหนังสือสอนพระพุทธศาสนาแก่เด็ก เพื่อพิมพ์แจกทุกปีในวันวิสาขบูชาเป็นครั้งแรก รวมทั้งยังทรงพระราชนิพนธ์คำนำด้วยพระองค์เองระหว่างปี พ.ศ. ๒๔๗๒ –๒๔๗๖ จนกระทั่งปีพ.ศ. ๒๔๗๗ ไม่มีพระราชนิพนธ์คำนำของรัชกาลที่ ๗ แล้ว เพราะพระองค์ทรงประทับอยู่ต่างประเทศ (ทรงสละราชสมบัติที่ประเทศอังกฤษวันที่ ๒ มีนาคม ๒๔๗๗) หนังสือสอนพระพุทธศาสนาแก่เด็กยังนี้คงสืบสานพระราชดำริมาถึงปัจจุบัน

บรรณานุกรม

พฤทธิสาณ ชุมพล , ม.ร.ว. “ความรู้คู่คุณธรรม” ในเอกสารการประชุมวิชาการสถาบันพระปกเกล้าครั้งที่ ๑๕ เรื่อง “ธรรมราชา” พ.ศ. ๒๕๕๖.

พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สถาบันพระปกเกล้าจัดพิมพ์ หนังสือสอนพระพุทธศาสนาแก่เด็ก เรื่องสาสนคุณ เรื่องอริยทรัพย์ และเรื่องทิศ๖ กรุงเทพฯ : ศูนย์การพิมพ์แก่นจันทร์จำกัด,๒๕๔๙.

วัดบวรนิเวศวิหาร และมหามกุฏราชวิทยาลัยในพระบรมราชูปถัมภ์จัดพิมพ์โดยเสด็จพระราชกุศลในการพระ ราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณีพระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗ การทรงพระผนวชแห่งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ กรมขุนสุโขทัยธรรมราชา พระบาสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๘.

ราชกิจจานุเบกษา “ข่าวสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนศุโขไทยธรรมราชาเสด็จกลับจากประเทศ ยุโรป” ใน ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๓๒ วันที่ ๒๕ เมษายน ๒๔๕๘.

ราชกิจจานุเบกษา.“ การทรงพระผนวช สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนสุโขไทยธรรมราชา พระพุทธศักราช ๒๔๖๐” ในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๓๔ วันที่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๐.