8 เมษายน พ.ศ. 2491
ผู้เรียบเรียง ศาสตราจารย์พิเศษ นรนิติ เศรษฐบุตร
ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รองศาสตราจารย์ ดร.นิยม รัฐอมฤต
วันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2491 นับเป็นวันการเมืองของไทยอีกวันหนึ่ง เพราะเป็นวันที่นายกรัฐมนตรีของไทยท่านหนึ่งได้ลาออกจากตำแหน่งหัวหน้ารัฐบาลโดยอ้างว่าถูกบังคับ เรื่องนี้ในบันทึกของ นายประเสริฐ ปัทมะสุคนธ์ อดีตเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎรระบุว่า
“วันที่ 8 เมษายน คณะรัฐมนตรีได้ถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งโดยอ้างว่าคณะรัฐประหาร 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 ได้บังคับให้ลาออกจากตำแหน่งภายในเวลา 24 ชั่วโมง จึงจำต้องกราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่ง” เรื่องนี้จึงเป็นเรื่องที่น่ารู้ความเป็นมาและเป็นไป
ประการแรก คณะรัฐมนตรีชุดที่ลาออกนี้คือคณะรัฐมนตรีที่มีนายควง อภัยวงศ์ หัวหน้าพรรคประชาธิปัตย์เป็นนายกรัฐมนตรี รัฐบาลชุดนี้เป็นรัฐบาลที่คณะรัฐประหารไปขอให้มาเป็นรัฐบาล ภายหลังจากที่คณะรัฐประหารยึดอำนาจล้มรัฐบาลของพลเรือตรีหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์
ประการที่สอง คณะรัฐประหาร 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 ก็คือคณะทหารที่เข้ายึดอำนาจล้มรัฐบาล ล้มสภาและล้มรัฐธรรมนูญ เมื่อวันที่ 8 พฤศจิกายน
รัฐบาลของนายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ เข้ามาบริหารประเทศแล้วก็ได้กำหนดการเลือกตั้งทั่วไปให้มีขึ้นในวันที่ 29 มกราคม พ.ศ. 2491 นับว่าเป็นการจัดการเลือกตั้งที่รวดเร็ว จากวันที่ยึดอำนาจ 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 มาถึงวันเลือกตั้ง ยังไม่ทันถึง 90 วัน
ครั้นเลือกตั้งเสร็จ พรรคประชาธิปัตย์ที่เหนื่อยมาจากการเลือกตั้งก็ได้จัดตั้งรัฐบาล และมีนายควง อภัยวงศ์ ได้เป็นนายกรัฐมนตรีอีกครั้ง ในวันที่ 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2491 คราวนี้เป็นรัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้ง ประเทศประชาธิปไตยต่าง ๆ ที่ยังไม่รับรองรัฐบาล เพราะมาจากการยึดอำนาจในวันที่ 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 ก็ได้กลับมารับรองรัฐบาลไทยกันใหม่ โดยรัฐบาลได้แถลงนโยบายต่อสภาและได้รับความไว้วางใจถึง 122 เสียง ต่อ 23 เสียง เข้าบริหารงานได้ตอนต้นเดือนมีนาคม พ.ศ. 2491 เป็นอันว่าเรียบร้อยไปได้ขั้นหนึ่ง
แต่รัฐบาลของนายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ ชุดนี้ได้เข้าทำงานบริหารประเทศได้เพียงหนึ่งเดือน ถึงวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2491 ซึ่งเป็นวันคล้ายวันก่อตั้งพรรคประชาธิปัตย์ ของนายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ เสียด้วยนั้นก็มีคนมาบีบบังคับให้รัฐบาลลาออก บางคนบอกว่ารัฐบาลถูก “จี้” กลางเมือง
คณะรัฐประหารได้ส่งสมาชิกสำคัญของคณะรัฐประหาร 4 คน มีพันโท ก้าน จำนงภูมิเวช พลตรี สวัสดิ์ สวัสดิเกียรติ พันเอก ขุนศิลป ศรชัย และพันโท ละม้าย อุทยานนท์ มาที่บ้านนายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ มีคนบอกว่าบ้านท่านนายกฯ ควง อภัยวงศ์ อยู่ที่หน้าสนามกีฬาศุภลาศัยและก็บอกให้นายกรัฐมนตรีลาออกจากตำแหน่ง เหตุผลที่ทางนายทหารทั้ง 4 มายื่นคำขาดนั้น นายณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม สมาชิกคนสำคัญจากพรรคประชาธิปัตย์ได้เขียนเล่าเองไว้ว่า
“คณะรัฐประหารของเราได้ประชุม เห็นพ้องต้องกันว่า คณะรัฐบาลของท่าน ไม่สามารถแก้ไขภาวะการณ์ของบ้านเมืองให้ดีขึ้นได้”
เมื่อถูกยื่นคำขาดอย่างนั้น นายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ ก็ให้นายทหารคนสนิทไปสอบถามทางผู้นำของคณะรัฐประหารเพื่อหาความจริง ซึ่งก็ได้รับการยืนยันว่าเป็นเจตนารมณ์ของคณะรัฐประหารจริง ทางนายกรัฐมนตรีก็ไม่ได้ตัดสินใจคนเดียว แต่ได้หารือกับบรรดาผู้นำของพรรคว่าจะขัดขืนหรือยอมตามคำขาด เขาเล่ากันว่ามีนักการเมืองพลเรือนที่มาจากต่างจังหวัดที่ต่อมาได้อยู่ในวงการเมืองอย่างยาวนานได้เสนอให้ขัดขืน แต่นายกรัฐมนตรีและผู้นำคนอื่นอีกหลายคนได้เห็นว่าน่าจะลาออก จึงได้ประกาศลาออกในวันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2491 ทั้ง ๆ ที่มีคนอีกจำนวนมากไม่เห็นด้วย
การที่นายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ ได้สอบถามเพื่อความแน่ใจไปยังผู้นำคณะรัฐประหาร ซึ่งก็ได้ตอบยืนยันที่จะให้รัฐบาลของนายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ ลาออกนั้น จอมพล ผิน ชุณหะวัณ หัวหน้าคณะรัฐประหาร ซึ่งถือว่ารู้เรื่องนี้ดีที่สุดคนหนึ่งในคณะรัฐประหาร ได้เขียนเล่าเกี่ยวกับเรื่องนี้ไว้ในหนังสือ อัตชีวประวัติของท่านเอง โดยยืนยันว่าได้ขอให้นายกรัฐมนตรี ควง อภัยวงศ์ ลาออก
“ครั้นรัฐบาลของ นายควง อภัยวงศ์ บริหารราชการแผ่นดินไปได้ 5 เดือนเศษ คณะรัฐประหารได้ประชุมกันพิจารณาว่ากิจการต่าง ๆ ไม่ก้าวหน้า ข้าราชการพลเรือน ขาดวินัย ไปทำงานตามกระทรวงมีแต่สวมเสื้อเชิ้ตและกางเกงตัวเดียว ตลอดจนผู้แทนราษฎรบางคนนุ่งกางเกงขายาวและสวมเสื้อเชิ้ตปล่อยชาย เสื้ออยู่ข้างนอกกางเกง เข้านั่งประชุมในสภาผู้แทนราษฎร คณะรัฐประหารจึงขอร้องให้นายควง อภัยวงศ์ ออกจากนายกรัฐมนตรี”
นับว่าเป็นเหตุผลที่ไม่น่าเชื่อเท่าใดนัก เปลี่ยนรัฐบาลแล้วจะแต่งตัวกันดีขึ้นจริงหรือ แต่นี้ก็คือเหตุผลและเรื่องของการลาออกของนายกรัฐมนตรีเรื่องหนึ่ง
