ดูต้นฉบับสำหรับ 11 พรรคเล็ก


ผู้เรียบเรียง รองศาสตราจารย์ ดร.อรรถสิทธิ์ พานแก้ว

ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ รศ.ดร.ยุทธพร อิสรชัย

----

'''ความหมาย'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;“11 พรรคเล็ก” เป็นการกล่าวถึงบทบาทของพรรคการเมืองในการเลือกตั้งทั่วไปปี พ.ศ. 2562 ที่ได้รับคะแนนเสียงน้อยกว่าคะแนนของ ส.ส. พึงมีที่ 71,168.5141 คะแนน แต่ด้วยสูตรการคิดคำนวณคะแนนเสียงตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2560 และพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร พ.ศ. 2561 และการคิดคำนวณของ กกต. ในการจัดการเลือกตั้งปี พ.ศ. 2562 ทำให้พรรคการเมืองที่มีคะแนนเสียงน้อยกว่า 71,168.5141 คะแนน ได้รับการจัดสรรที่นั่ง ส.ส. จำนวน 1 ที่นั่ง โดยมีทั้งสิ้น 11 พรรค โดยมีช่วงคะแนนตั้งแต่ 69,431 คะแนน ไปจนถึงพรรคที่ได้คะแนนอันดับสุดท้ายได้คะแนนเพียง 33,787 คะแนน ทั้งนี้ พรรคเล็กทั้ง 11 พรรคนี้ มีบทบาทอย่างยิ่งในการจัดตั้งรัฐบาลของพลเอก ประยุทธ์ จันทร์โอชา เนื่องจากเป็นช่วงที่รัฐบาลต้องการรวบรวมเสียงในสภาให้ได้เพียงพอสำหรับการลงมติเลือกนายกรัฐมนตรี ซึ่งคะแนนเสียงจากพรรคเล็กทั้ง 11 พรรค ถือเป็นตัวแปรสำคัญในช่วงเวลาดังกล่าว

&nbsp;

'''11 พรรคเล็ก ในการเลือกตั้งทั่วไปปี พ.ศ. 2562'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ในการเลือกตั้งทั่วไปปี พ.ศ. 2562 เมื่อคณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.) ประกาศรับรอง ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อ จำนวน 149 คน นั้น ปรากฏว่าคะแนนเสียงที่พึงมีต่อ ส.ส. 1 คน คือ 71,168.5141 คะแนน แต่ปรากฏว่ามีพรรคการเมืองขนาดเล็กที่เป็นพรรคที่มีคะแนนต่ำกว่าค่าเฉลี่ยพึงได้ ส.ส. 1 คน แต่กลับได้รับการจัดสรรที่นั่ง ส.ส. ไปพรรคละ 1 ที่นั่ง โดยมีจำนวน 11 พรรค ดังนี้[[#_ftn1|[1]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1. พรรคประชาภิวัฒน์ โดยมีนายสมเกียรติ ศรลัมพ์ อดีต ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อพรรคเพื่อไทย<br/> และอดีต ส.ว. เป็นหัวหน้าพรรค และอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 68,973 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;2. พรรคไทยศรีวิไลย์ โดยมีนายมงคลกิตติ์ สุขสินธารานนท์ ที่มีบทบาทที่ผ่านมา คือ เลขาธิการภาคีเครือข่ายต่อต้านการทุจริตคอรัปชั่นแห่งชาติ เป็นหัวหน้าพรรค และอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค<br/> ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 60,354 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;3. พรรคพลังไทยรักไทย โดยมีนายคฑาเทพ เตชะเดชเรืองกุล ซึ่งสนิทกับ พลเอก ธรรมรักษ์ อิศรางกูร ณ อยุธยา อดีตรองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมในสมัยรัฐบาลของ นายทักษิณ ชินวัตร เป็นหัวหน้าพรรค และอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 60,298 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;4. พรรคครูไทยเพื่อประชาชน โดยมีนายปรีดา บุญเพลิง อดีตผู้นำครูประชาบาลขอนแก่นที่ร่วมกับเพื่อนครูต่อสู้ปลดแอกครูประชาบาลออกจากมหาดไทยก่อนจะเดินทางเข้าสู่สนามการเมือง เป็นหัวหน้าพรรค และอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 56,308 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;5. พรรคประชานิยม โดยมีพลตำรวจเอก ยงยุทธ เทพจำนงค์ อดีตผู้ช่วยผู้บัญชาการตำรวจแห่งชาติ เป็นหัวหน้าพรรค และได้ประกาศสนับสนุน พลเอก ประยุทธ์ ชัดเจนตั้งแต่เริ่มหาเสียง ได้คะแนนทั้งหมด 56,215 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;6. พรรคประชาธรรมไทย โดยมีนายพิเชษฐ สถิรชวาล อดีตผู้อำนวยการองค์การขนส่งมวลชนกรุงเทพ (ขสมก.) ผู้ที่สนิทสนมกับนายทักษิณ ชินวัตร และเป็นบุคคลสำคัญในพรรคไทยรักไทย รวมทั้งเคนเป็นรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงคมนาคม และรัฐมนตรีช่วยว่าการอุตสาหกรรม เป็นหัวหน้าพรรค และอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 47,787 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;7. พรรคประชาชนปฏิรูป โดยมีนายไพบูลย์ นิติตะวัน อดีตสมาชิกวุฒิสภา อดีตสมาชิกสภาปฏิรูปแห่งชาติ และอดีตกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ ซึ่งประกาศชัดเจนว่าจะสนับสนุนพลเอก ประยุทธ์ เป็นนายกรัฐมนตรี โดยนายไพบูลย์เป็นหัวหน้าพรรคและอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 45,374 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;8. พรรคพลเมืองไทย โดยมีนางสาวศิลัมพา เลิศนุวัฒน์ อดีต ส.ส. กรุงเทพมหานคร พรรคไทยรักไทย และที่ได้เป็น ส.ส. ครั้งนี้เนื่องจากนายเอกพร รักความสุข หัวหน้าพรรค ซึ่งอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ได้ลาออกจากหัวหน้าพรรค ส่งผลให้นางสาวศิลัมพา เลขาธิการพรรค ซึ่งอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 2 ก้าวขึ้นมาเป็น ส.ส. แทน ด้วยคะแนน 44,961 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;9. พรรคประชาธิปไตยใหม่ โดยมีนายสุรทิน พิจารณ์ อดีตเลขาธิการพรรคเสรีธรรม อดีตหัวหน้าพรรครักษ์แผ่นดินไทย และในปี พ.ศ. 2547 ได้ก่อตั้งพรรคพรรคประชาธิปไตยก่อนจะถูกยุบพรรค และกลายมาเป็นพรรคประชาธิปไตยใหม่ในปัจจุบัน โดยนายสุรทินเป็นหัวหน้าพรรคและอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 39,260 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;10. พรรคพลังธรรมใหม่ โดยมีนายระวี มาศฉมาดล อดีตเลขาธิการพรรคพลังธรรม และยังเป็น แกนนำกองทัพประชาชนและเครือข่ายปฏิรูปพลังงานไทย (กคป.) ที่บุกยึดสำนักงานของสำนักงานกลุ่มบริษัท ปตท.จำกัด (มหาชน) และกระทรวงพลังงาน ในช่วงการชุมนุมของกลุ่ม กปปส. โดยนายระวีเป็นหัวหน้าพรรคและอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 34,924 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;11. พรรคไทรักธรรม โดยมีนายพีระวิทย์ เรื่องลือดลภาค เดิมคือพรรคไทยรักธรรม ก่อนจะเปลี่ยนชื่อเป็นไทรักธรรม เป็นหัวหน้าพรรคและอยู่ในบัญชีรายชื่อลำดับ 1 ของพรรค ทำให้ได้รับการจัดสรรให้เป็น ส.ส. ด้วยคะแนน 33,754 คะแนน

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ต่อมาเมื่อมีการเลือกตั้งซ่อม ส.ส. ในเขต 8 จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อวันที่ 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2562 ทำให้พรรคอนาคตใหม่ได้ ซึ่งชนะการเลือกตั้งในพื้นที่ดังกล่าว ได้ ส.ส. แบบแบ่งเขตเพิ่มมา 1 คน คือ นางสาวศรีนวล บุญลือ และเมื่อนำคะแนนจากการเลือกตั้งใหม่ครั้งนี้ไปคำนวณบัญชีรายชื่อใหม่ จะพบว่า พรรคพลังประชารัฐและประชาธิปัตย์ได้ ส.ส. บัญชีรายชื่อเพิ่มขึ้นมาพรรคละ 1 คน โดยพรรคพลังประชารัฐจะได้นางสาววทันยา วงษ์โอภาสี ส่วนประชาธิปัตย์จะได้นางสาวจิตภัสร์ ตั๊น กฤดากร เข้ามาตามลำดับบัญชีรายชื่อ ทำให้นายพีระวิทย์ เรื่องลือดลภาค ส.ส. บัญชีรายชื่อจากพรรคไทรักธรรม กลายเป็นผู้ถูกหักออกจาก ส.ส. บัญชีรายชื่อ 1 คน หลังจากทำหน้าที่ได้เพียง 3 วัน[[#_ftn2|[2]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;และในวันที่ 29 มกราคม พ.ศ. 2563 นายพีระวิทย์ เรื่องลือดลภาค จากพรรคไทรักธรรม ได้กลับเข้าทำหน้าที่ ส.ส. อีกครั้ง หลังจากที่ ส.ส. พรรคประชาธิปัตย์ ถูกศาลเพิกถอนสิทธิเลือกตั้ง สัดส่วนของคะแนนเสียงจึงกลับมาอยู่ที่พรรคไทรักธรรม ซึ่งเมื่อนายพีระวิทย์กลับมาทำงานในฐานะ ส.ส. ครั้งนี้ได้ยืนยันว่าจะขอเข้าร่วมงานกับฝ่ายรัฐบาล[[#_ftn3|[3]]]

&nbsp;

'''บทบาทของพรรคเล็กกับรัฐบาลเสียงปริ่มน้ำ'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;หลังจากการจัดการเลือกตั้งปี พ.ศ. 2562 ผ่านไปก็เข้าสู่ช่วงการจัดตั้งรัฐบาล ซึ่งในสภาผู้แทนราษฎรชุดดังกล่าวมีพรรคการเมืองที่มีที่นั่งในสภามากถึง 25 พรรค โดยพรรคเพื่อไทยมีจำนวน ส.ส. มากที่สุด จำนวน 136 คน ถัดมาเป็นพรรคพลังประชารัฐ มีจำนวน ส.ส. 116 คน[[#_ftn4|[4]]] จะเห็นได้ว่าทั้งสองพรรคต่างมีคะแนนเสียงของ ส.ส. ในสภาที่ใกล้เคียงกัน ทำให้การจัดตั้งรัฐบาลจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องอาศัยพรรคการเมืองอื่น ๆ เพื่อให้รัฐบาลมีคะแนนเสียงเกินกึ่งหนึ่ง นั่นคือ 250 เสียง โดยมีบทบาทสำคัญจะอยู่ที่พรรคขนาดกลางที่เป็นพรรคตัวแปร อาทิ พรรคภูมิใจไทย พรรคประชาธิปัตย์ ซึ่งพรรคเหล่านี้สามารถต่อรองทางการเมืองได้มากกว่าพรรคขนาดเล็ก

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;อย่างไรก็ตาม บทบาทของ 11 พรรคเล็ก ในช่วงของการจัดตั้งรัฐบาลก็มีความสำคัญไม่น้อย เนื่องจาก พรรคเล็กที่มี ส.ส. เพียง 1 คน ต่างรวมตัวกัน โดยเริ่มตั้งแต่วันที่ 13 พฤษภาคม พ.ศ. 2562 กลุ่ม ส.ส. 11 พรรคเล็กได้มีการหารือร่วมกันและมีการเปิดแถลงจุดยืนของกลุ่ม ณ โรงแรมเซ็นทารา แกรนด์ เซ็นทรัลลาดพร้าว เพื่อกำหนดแนวทางการทำงานร่วมกัน โดยนายสัมพันธ์ เลิศนุวัฒน์ หัวหน้าพรรคพลเมืองไทย กล่าวถึงจุดยืนของกลุ่ม 11 พรรคเล็กว่าจะให้การสนับสนุนพลเอก ประยุทธ์ เป็นนายกรัฐมนตรีตามที่พรรคพลังประชารัฐเสนอ โดยนายสัมพันธ์กล่าวว่า “''ทั้ง 11 พรรคจะสนับสนุนให้มีรัฐบาลโดยเร็ว ส.ส. ทั้ง 11 คน มั่นใจว่าจะยกมือสนับสนุนเลือก พลเอก ประยุทธ์ จันทร์โอชา เป็นนายกรัฐมนตรีอีกครั้ง ส่วนจะตั้งรัฐบาลแบบไหน พวกเราคงไม่ก้าวก่าย และพวกเราจะสนับสนุนพรรคพลังประชารัฐเป็นแกนนำในการจัดตั้งรัฐบาล''”[[#_ftn5|[5]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ขณะเดียวกันกลุ่ม ส.ส. 11 พรรคเล็ก ยังแสดงท่าทีว่าพร้อมสำหรับการตรวจสอบรัฐบาล หากรัฐบาลทำดี 11 พรรคเล็กก็จะสนับสนุน แต่ถ้ามีรัฐมนตรีคนใดทำงานผิดไปจากความเป็นจริง ทั้ง 11 พรรคเล็กก็พร้อมจะคัดค้านเช่นกัน[[#_ftn6|[6]]] ต่อมานายอุตตม สาวนายน หัวหน้าพรรคพลังประชารัฐ และนายสนธิรัตน์ สนธิจิรวงศ์ เลขาธิการพรรค ได้เดินทางมายังสถานที่ดังกล่าว เพื่อรับมอบหนังสือแสดงเจตจำนงที่ลงนามร่วมกันโดยหัวหน้าพรรคทั้ง 11 พรรค ว่าจะเข้าร่วมงานกับพรรคพลังประชารัฐและสนับสนุน พลเอก ประยุทธ์ เป็นนายกรัฐมนตรีต่ออีกครั้ง[[#_ftn7|[7]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;เมื่อจัดตั้งรัฐบาลผ่านไปไม่นานนัก ก็เกิดกรณีที่พรรคไทยศรีวิไลย์และพรรคประชาธรรมไทย ขอถอนตัวไม่ร่วมรัฐบาลต่อ โดยจะทำหน้าที่ฝ่ายค้านอิสระ เนื่องจากที่ผ่านมาพรรคขนาดใหญ่ของฝ่ายรัฐบาลไม่เคยให้ความสำคัญ ตั้งแต่การจัดสรรเวลาในการอภิปรายที่ให้น้อยเกินไป การควบคุมการตั้งกระทู้ถามสดในสภา อีกทั้งจะขอปรึกษาหารือเรื่องนโยบายกับรัฐบาลก็ทำไม่ได้ ด้วยเหตุผลเหล่านี้ทำให้ทั้งสองพรรคตัดสินใจถอนตัวจากการเป็นพรรคร่วมรัฐบาลอย่างถาวร และยืนยันว่าจะไม่มีการถอนคำพูดในภายหลัง โดยขอเป็น ส.ส. ฝ่ายประชาชนต่อไป[[#_ftn8|[8]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ต่อมาร้อยเอก ธรรมนัส พรหมเผ่า รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ในฐานะแกนนำพรรคพลังประชารัฐ กล่าวถึงกรณีพรรคเล็กประกาศแยกตัวจากพรรคร่วมรัฐบาล โดยระบุว่ามีการพุดคุยกันเรียบร้อยแล้ว และได้เปรียบเทียบกรณีดังกล่าวกับการเลี้ยงลิงว่า “''ผมเป็นคนเลี้ยงลิง เลยต้องเอากล้วยให้ลิงกินตลอดเวลา ขณะนี้เชื่อว่ากินจนอิ่มแล้วน่าจะพอได้แล้ว เชื่อว่าปัญหาดังกล่าวนั้นไม่ต้องเคลียร์ เนื่องจากเป็นเรื่องที่อาจจะเข้าใจผิด''”[[#_ftn9|[9]]] และจากการให้สัมภาษณ์ครั้งนี้ก็สร้างความไม่พอใจให้พรรคเล็กพอสมควร โดยเฉพาะพรรคประชาธรรมไทยที่ได้ออกมาตอบโต้กรณีดังกล่าวว่าการให้สัมภาษณ์ของร้อยเอก ธรรมนัส ถือเป็นการดูหมิ่นศักดิ์ศรีของพรรค ดังนั้น เพื่อรักษาไว้ซึ่งเกียรติยศ เกียรติภูมิ และศักดิ์ศรีของพรรคและกรรมการบริหารพรรค รวมทั้งสมาชิกพรรค จึงเห็นควรให้ ส.ส. ของพรรคประชาธรรมไทย ทำงานให้ประชาชนผ่านสภาผู้แทนราษฎรเท่านั้น และขอถอนตัวจากการร่วมรัฐบาล[[#_ftn10|[10]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;แต่ด้วยกระแสทั้งจากสังคมและจากพรรคเล็กอื่น ๆ ในท้ายที่สุดร้อยเอก ธรรมนัส ต้องออกมาขอโทษ ส.ส.พรรคเล็กทั้งหมด พร้อมกับชี้แจงว่า ไม่มีเจตนาจะเปรียบเทียบเป็นลิงแต่อย่างใด ซึ่งได้โทรศัพท์ขอโทษหัวหน้าพรรคเล็กทุกคนแล้ว รวมทั้งนายพิเชษฐ สถิรชวาล หัวหน้าพรรคประชาธรรมไทย พร้อมย้ำว่าที่พูดออกไปเพราะความสนิทและเป็นพี่เป็นน้องกัน ทำให้ลืมคิดถึงความรู้สึก[[#_ftn11|[11]]] และเดือนมกราคม พ.ศ. 2563 ทั้งพรรคไทยศรีวิไลย์และพรรคประชาธรรมไทยได้กลับเข้าร่วมรัฐบาลอีกครั้งเนื่องจากทราบถึงปัญหารัฐบาลเสียงปริ่มน้ำ ถ้าปล่อยให้รัฐบาลบริหารประเทศแบบไร้เสถียรภาพต่อไป ปัญหาก็จะเกิดกับประชาชนโดยตรง[[#_ftn12|[12]]] เป็นการปิดฉากลงของการทำหน้าที่ฝ่ายค้านอิสระ พร้อมทั้งทำให้กลุ่ม 11 พรรคเล็ก ที่เคยแตกกระจายกันไปกลับมารวมตัวกันอีกครั้ง

&nbsp;

'''บทบาทของพรรคเล็กในประวัติศาสตร์การเมืองไทย'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;สำหรับประวัติศาสตร์ของพรรคการเมืองไทยที่เริ่มมีพัฒนาการมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2488 จนกระทั่งมีการประกาศใช้พระราชบัญญัติพรรคการเมือง พ.ศ. 2498 ซึ่งในช่วงปี พ.ศ. 2490 – 2500 พรรคการเมืองไม่ได้มีบทบาทมากนัก โดยพรรคการเมืองมีลักษณะเป็นการรวมกลุ่มของผู้สนับสนุนบุคคลใดบุคคลหนึ่งเป็นหลัก อาทิ กลุ่มสนับสนุนนายปรีดี พนมยงค์ มีการตั้งพรรคสหชีพ พรรคแนวรัฐธรรมนูญ กลุ่มสนับสนุนนายควง อภัยวงศ์ มีพรรคประชาธิปัตย์ กลุ่มสนับสนุนจอมพล ป. พิบูลสงคราม มีการตั้งพรรคเสรีมนังคศิลา อีกทั้งยังไม่มีการบังคับให้ ส.ส. ต้องสังกัดพรรค จึงทำให้พรรคการเมืองที่มีอยู่นั้นมีจำนวน ส.ส. ไม่แตกต่างกันมากนัก และเมื่อรวมกันก็ยังไม่เพียงพอที่จะสร้างเสถียรภาพให้รัฐบาลได้ จึงต้องอาศัยเสียงจาก ส.ส. อิสระ เข้ามาร่วมด้วย

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ต่อมาบทบาทของพรรคการเมืองหายไปในยุคที่จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ บริหารประเทศ ทำให้บทบาทของพรรคการเมืองเลือนหายไป จนกระทั่งพรรคการเมืองหวนกลับมามีบทบาทในทางการเมืองอย่างจริงจัง นั่นคือ หลังเหตุการณ์วันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ทำให้บทบาทของพรรคการเมืองมีบทบาทเพิ่มขึ้นอย่างมาก โดยเฉพาะในการเลือกตั้งปี พ.ศ. 2518 มีพรรคการเมืองในสภาผู้แทนราษฎรถึง 23 พรรค เป็นพรรคการเมืองที่มี ส.ส. น้อยกว่า 5 คน จำนวน 12 พรรค ผลลัพธ์ที่ได้คือทำให้รัฐบาลขาดเสถียรภาพ ดังที่ปรากฏให้เห็นว่าในช่วงเวลาดังกล่าวรัฐบาลหม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช จากพรรคประชาธิปัตย์เป็นแกนนำในการจัดตั้งรัฐบาล แต่อยู่ได้ไม่นานก็ต้องพ้นจากตำแหน่งไป ต่อมาหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช จากพรรคกิจสังคม ซึ่งมี ส.ส. ในสภาเพียง 18 เสียง สามารถรวบรวมพรรคการเมืองต่าง ๆ&nbsp; จัดตั้งเป็น “รัฐบาลสหพรรค”[[#_ftn13|[13]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;และในช่วงรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2521 เป็นการออกแบบให้ ส.ส. ไม่จำเป็นต้องสังกัดพรรคการเมือง ทำให้ในปี พ.ศ. 2522 มีพรรคการเมืองในสภาทั้งสิ้น 15 พรรค โดยพรรคกิจสังคมได้ที่นั่งมากสุด คือ 41 คน แต่พรรคขนาดเล็กที่มีเสียง ส.ส. ในสภา 1 คน ไม่มีบทบาทดังกล่าว เนื่องจากพรรคการเมืองที่มีบทบาทคือพรรคการเมืองขนาดกลางที่มีจำนวน ส.ส. ไล่เลี่ยกันและสามารถเป็นแกนนำในการจัดตั้งรัฐบาลต่างแย่งชิงกันจัดตั้งรัฐบาล ซึ่งในท้ายที่สุดต้องเชิญพลเอก เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์ และพลเอก เปรม ติณสูลานนท์ มาเป็นนายกรัฐมนตรี ซึ่งกลไกนี้ก็ทำให้ระบอบประชาธิปไตยมีเสถียรภาพในระดับที่สูง[[#_ftn14|[14]]]

&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ต่อมาในการเลือกตั้งปี พ.ศ. 2535 พรรคประชาธิปัตย์ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 1 โดยมีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 79 คน พรรคชาติไทยได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 2 โดยมีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 77 คน และมีพรรคการเมืองในสภาทั้งสิ้น 10 พรรค เป็นพรรคขนาดเล็กที่มี ส.ส. น้อยกว่า 5 คน จำนวน 2 พรรค หรือการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไป พ.ศ. 2539 พรรคความหวังใหม่ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 1 มีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 125 คน พรรคประชาธิปัตย์ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 2 มีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 123 คน และมีพรรคการเมืองในสภาทั้งสิ้น 9 พรรค เป็นพรรคขนาดเล็กที่มี ส.ส. น้อยกว่า 5 คน จำนวน 1 พรรค [[#_ftn15|[15]]] ทำให้เห็นว่า แม้พรรคการเมืองที่ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 1 ก็ไม่สามารถจัดตั้งรัฐบาลพรรคเดียวได้ ในขณะเดียวกันพรรคการเมืองที่ได้คะแนนมากเป็นอันดับ 2 ก็พร้อมที่พลิกกลับมาจัดตั้งรัฐบาลแข่งได้เสมอ แต่พรรคการเมืองขนาดเล็กที่มี ส.ส. น้อยมากจนไม่สามารถต่อรองในทางการเมืองได้มีจำนวนพรรคลดลง

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ช่วงหลังการประกาศใช้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 พบว่า รัฐบาลผสมในยุคนี้เป็นรัฐบาลที่มีเสถียรภาพมากขึ้น ทั้งนี้ เพราะการใช้ระบบการเลือกตั้งแบบผสมที่ทำให้เกิด ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อเข้ามาเป็นครั้งแรก และมีการเปลี่ยนแปลงจากระบบพรรคการเมืองแบบหลายพรรคเข้าสู่ระบบพรรคการเมืองแบบสองพรรคกึ่งมากขึ้น เห็นได้จากแนวโน้มการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไป พ.ศ. 2544 พบว่า พรรคการเมืองที่มีคะแนนเสียงพรรคไทยรักไทยได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 1 โดยมีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 248 คน พรรคประชาธิปัตย์ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 2 โดยมีจำนวน ส.ส. ทั้งสิ้น 128 คน และพรรคขนาดเล็กที่มี ส.ส. น้อยกว่า 5 คน จำนวน 2 พรรค แต่พรรคการเมืองขนาดกลางและพรรคขนาดเล็ก ที่มี ส.ส. ระหว่าง 5 – 10 คน บางส่วนเข้าควบรวมกับพรรคไทยรักไทยในเวลาต่อมา[[#_ftn16|[16]]] และยิ่งชัดเจนมากขึ้นเมื่อมีการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไป พ.ศ. 2548 ที่พรรคไทยรักไทยสามารถจัดตั้งรัฐบาลพรรคเดียวได้สำเร็จ ทำให้ไม่มีพรรคการเมทิหรือแม้กระทั่งการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไป พ.ศ. 2550 ซึ่งเกิดขึ้นภายใต้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2550 พบว่าแนวโน้มระบบพรรคการเมืองยังคงเป็นไปในลักษณะที่มีจำนวน ส.ส. ที่มากกว่ากว่าพรรคการเมืองที่ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 2 อย่างมาก จึงเป็นการยากที่พรรคการเมืองที่ได้คะแนนเสียงมากเป็นอันดับ 2 จะช่วงชิงจัดตั้งรัฐบาล ขณะที่พรรคการเมืองขนาดเล็กก็มีเพียง 1 พรรคเท่านั้น

&nbsp;

'''“พรรคเล็ก” กับความสำคัญในทางการเมือง'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;ความสำคัญในทางการเมืองของพรรคเล็กหรือพรรคการเมืองขนาดเล็กนั้น เกิดขึ้นได้ใน 2 ลักษณะ นั่นคือ ลักษณะแรกเป็นความสำคัญของพรรคการเมืองขนาดเล็กที่เกิดจากพรรคการเมืองขนาดเล็กเอง เช่น การส่งผลต่อความมีเสถียรภาพของรัฐบาล บทบาทในสภาผู้แทนราษฎร เป็นต้น และลักษณะที่สองเป็นความสำคัญของพรรคการเมืองขนาดเล็กที่เกิดจากปัจจัยแวดล้อม เช่น การกำหนดกติกาการเลือกตั้ง บทบัญญัติของกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เป็นต้น

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;''พรรคเล็กในฐานะพรรคการเมืองในสภาผู้แทนราษฎร ''พรรคการเมืองขนาดเล็กที่มี ส.ส. ไม่เกิน 5 คน มักจะไม่ได้รับการดูแลจากแกนนำพรรครัฐบาลมากนัก เนื่องจากการลงคะแนนหรือไม่ลงคะแนนในเรื่องใด ๆ ไม่ส่งผลต่อเสถียรภาพของรัฐบาลมากเท่ากับพรรคการเมืองขนาดกลาง แต่การมีพรรคการเมืองขนาดเล็กอยู่ในสภาผู้แทนราฎรจำนวนมากจะส่งผลต่อเสถียรภาพที่ไม่มั่นคงของรัฐบาล แต่ขณะเดียวกัน การมีพรรคการเมืองขนาดเล็กในสภาจำนวนมากนั้น บ่งชี้ว่าในสภาผู้แทนราษฎรมีกลุ่มคนที่เป็น “ตัวแทน” ที่หลากหลายจากทุกภาคส่วนอย่างแท้จริง เช่น การมีพรรคที่เป็นตัวแทนของกลุ่มเฉพาะ (Resemblance Model) เพื่อคอยปกป้องผลประโยชน์ของกลุ่มเฉพาะอย่างแท้จริง และอาจกล่าวได้ว่าการมีพรรคการเมืองขนาดเล็กจำนวนมากย่อมแสดงถึงการมีอยู่ของคนตัวเล็กตัวน้อยในสังคมการเมือง[[#_ftn17|[17]]]

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;''พรรคเล็กในฐานะผลผลิตของการออกแบบระบบการเลือกตั้ง'' เนื่องจากการออกแบบกติกาของสถาบันทางการเมือง ก่อให้เกิดผลจะจะเห็นได้ว่าระบบการเลือกตั้งที่แตกต่างกันย่อมนำไปสู่ระบบพรรคการเมืองที่ต่างกันตามไปด้วย ดังเช่นในระบบเวสต์มินเตอร์ที่ใช้ระบบการเลือกตั้งที่เป็นระบบคะแนนนำกำชัย (First Past The Post: FPTP) ทำให้พรรคการเมืองที่ชนะการเลือกตั้งมักจะเป็นพรรคการเมืองขนาดใหญ่ ที่เป็นตัวแทนของชุดความคิดสองขั้วหลักในสังคมที่มีศักยภาพในการระดมทรัพยากรจำนวนมากได้ พรรคการเมืองดังกล่าวจึงไม่มีความสุดโต่งมากนัก ลักษณะดังกล่าวเป็นที่มาให้เกิดระบบสองพรรค (Two-party System) ขึ้นมา[[#_ftn18|[18]]] ขณะที่ระบบการเลือกตั้งแบบสัดส่วน (Proportional Representative: PR) ก็เป็นการเปิดพื้นที่ให้พรรคการเมืองขนาดเล็กมีโอกาสในการได้รับเลือกตั้งให้มีตัวทนเข้ามา ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับเงื่อนไขในเรื่องของกฎหมายและระเบียบที่เกี่ยวกับการเลือกตั้ง ซึ่งแต่ละประเทศมีใช้แตกต่างกัน แต่ในกรณีประเทศไทย จะพบว่า ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 จะมีการใช้ระบบผสมที่นำเอาระบบการเลือกตั้งแบบสัดส่วน (Proportional Representative: PR) มาใช้ร่วมด้วย แต่ก็ไม่ได้ทำให้พรรคการเมืองขนาดเล็กได้รับเลือกตั้งมากนัก เนื่องจากบริบาทของรัฐธรรมนูญและกฎหมายที่เกี่ยวข้องกำหนดให้พรรคการเมืองต้องได้รับคะแนนเสียงขั้นต่ำที่ ร้อยละ 5 ต่อการมี ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อในสภา สะท้อนให้เห็นว่าระเบียบต่าง ๆ มีความสำคัญในการส่งเสริมหรือยับยั้งบทบาทของพรรคการเมืองขนาดเล็ก

&nbsp;

'''บทส่งท้าย'''

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;11 พรรคเล็ก เป็นตัวแสดงทางการเมืองที่มีความสำคัญในการเลือกตั้งทั่วไปปี พ.ศ. 2562 ซึ่งเป็นพรรคการเมืองที่ได้รับคะแนนเสียงน้อยกว่าคะแนนของ ส.ส. พึงมีที่ 71,168.5141 คะแนน แต่พรรคการเมืองทั้ง 11 พรรค ก็ได้รับการจัดสรรที่นั่ง ส.ส. ให้พรรคละ 1 คน ซึ่ง 11 พรรคเล็ก ในช่วงเวลาของการก่อร่างสร้างตัวสำหรับรัฐบาลนั้น 11 พรรคเล็กได้เกาะกลุ่มกันและสามารถสร้างกระแสเพื่อเรียกร้องให้สังคมสนใจประเด็นของพรรคเล็กได้ แต่กระนั้น ด้วยเหตุที่เป็นพรรคการเมืองที่แตกต่างกัน ทำให้แนวทางการทำงานอาจมีความแตกต่างกัน จนนำไปสู่การถอนตัวของพรรคไทยศรีวิไลย์และพรรคประชาธรรมไทย ทำให้บทบาทของ 11 พรรคเล็กลดน้อยลงไป แม้ว่าทั้ง 2 พรรคจะกลับเข้าร่วมรัฐบาลแล้ว แต่ก็ไม่โดดเด่นเท่าที่ควร ทั้งนี้พรรคเล็กในสภาหากอยู่เพียงพรรคเดียวก็ไม่สามารถสั่นคลอนรัฐบาลได้ แต่เมื่อพรรคเล็กทั้ง 11 พรรคมารวมตัวกันทำให้เสียงในการต่อรองทางการเมืองดังกว่าเสียงของพรรคเล็กเพียงพรรคเดียว

&nbsp;

'''บรรณานุกรม'''

Heywood, Andrew (1997). '''Politics'''. London: Macmillan Foundations.

Lijphart, Arend (1995). '''Electoral Systems and Party Systems: A Study of Twenty-seven Democracies, 1945-1990'''. Oxford: Oxford University Press.

“‘11พรรคเล็ก'แถลงจุดยืนหนุน'บิ๊กตู่-พปชร.'ยันทำเพื่อประเทศชาติ," '''แนวหน้าออนไลน์''' (13 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.naewna.com/politic/413336>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

คริส เบเกอร์ และผาสุก พงษ์ไพจิตร (2557). '''ประวัติศาสตร์ไทยร่วมสมัย'''. กรุงเทพฯ: มติชน.

“โฉมหน้า "11พรรคเล็ก" ตัวแปรหนุน "บิ๊กตู่" นั่งนายกฯ," '''โพสต์ทูเดย์ออนไลน์''' (9 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.posttoday.com/politic/news/588607>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

ธนกร วงษ์ปัญญา, "พีระวิทย์ พรรคไทรักธรรม เข้าสภาเป็น ส.ส. รอบสอง ขอทำงานขั้วรัฐบาล มั่นใจไม่หลุดเก้าอี้อีก," '''The Standard''' (29 มกราคม 2563), เข้าถึงจาก

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <https://thestandard.co/tairaktham-party-290163/>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

“‘ธรรมนัส’ ขอโทษ พูดเล่นมากไป เปรียบพรรคเล็กเหมือนลิง ยันไม่ได้ตั้งใจ," '''มติชนออนไลน์''' (10 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.matichon.co.th/politics/news_1664267>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

“ธรรมนัสทำพิษ! มติประชาธรรมไทย ทิ้ง รบ.ประยุทธ์ หลังโดนหยามเป็นลิงกินกล้วย!," '''ข่าวสดออนไลน์''' (10 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_2876431>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

“‘ธรรมนัส'ให้กล้วย!คอนเฟิร์ม'พิเชษฐ'ยังอยู่พรรคร่วมรัฐบาล," '''ไทยโพสต์ออนไลน์''' (7 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.thaipost.net/main/detail/45209>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

นครินทร์ เมฆไตรรัตน์ และภูริ ฟูวงศ์เจริญ (2558). '''แนวทางปฏิรูปความสัมพันธ์ระหว่างอำนาจนิติบัญญัติกับอำนาจบริหาร'''. กรุงเทพฯ: สถาบันพระปกเกล้า.

นิยม รัฐอมฤต (2558). '''ดุลยภาพทางการเมือง ดุลยภาพทางสังคม'''. กรุงเทพฯ: สถาบันพระปกเกล้า.

“ประกาศคณะกรรมการการเลือกตั้ง เรื่อง&nbsp; ผลการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อ," '''ราชกิจจานุเบกษา''', เล่มที่ 136, ตอนที่ 62 ก, วันที่ 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2562.;

“‘มงคลกิตติ์' เผย 'ไทยศรีวิไลย์-ประชาธรรมไทย' ขอทำหน้าที่ฝ่ายค้านอิสระ," '''ประชาไท''' (11 สิงหาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://prachatai.com/journal/2019/08/83816>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

“มงคลกิตติ์- พิเชษฐ'แถลงซบ'ลุงตู่'รอบ2ชูทำให้บ้านเมืองสงบ," '''โพสต์ทูเดย์ออนไลน์''' (6 มกราคม 2563), เข้าถึงจาก <https://www.posttoday.com/politic/news/610945>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

“มารับถึงที่! 'อุตตม-สนธิรัตน์'อ้าแขนรับ11พรรคเล็ก เข้าร่วมพปชร.จัดตั้งรัฐบาล," '''แนวหน้าออนไลน์''' (13 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.naewna.com/politic/413354>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

อนุชิต ไกรวิจิตร, ผลเลือกตั้งซ่อมเขต 8 เชียงใหม่ อาจส่งผลให้พลังประชารัฐและประชาธิปัตย์ได้ ส.ส. พึงมีเพิ่มอีกพรรคละ 1 คน," '''The Standard''' (27 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://thestandard.co/re-elect-district-8-chiang-mai-results/>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.

&nbsp;
<div>อ้างอิง 
----
<div id="ftn1">
[[#_ftnref1|[1]]] "ประกาศคณะกรรมการการเลือกตั้ง เรื่อง&nbsp; ผลการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อ," '''ราชกิจจานุเบกษา''', เล่มที่ 136, ตอนที่ 62 ก, วันที่ 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2562.; และโปรดดู "โฉมหน้า "11พรรคเล็ก" ตัวแปรหนุน "บิ๊กตู่" นั่งนายกฯ," '''โพสต์ทูเดย์ออนไลน์''' (9 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.posttoday.<br/> com/politic/news/588607>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn2">
[[#_ftnref2|[2]]] "อนุชิต ไกรวิจิตร, ผลเลือกตั้งซ่อมเขต 8 เชียงใหม่ อาจส่งผลให้พลังประชารัฐและประชาธิปัตย์ได้ ส.ส. พึงมีเพิ่มอีกพรรคละ 1 คน," '''The Standard''' (27 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://thestandard.co/re-elect-district-8-chiang-mai-results/>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn3">
[[#_ftnref3|[3]]] ธนกร วงษ์ปัญญา, "พีระวิทย์ พรรคไทรักธรรม เข้าสภาเป็น ส.ส. รอบสอง ขอทำงานขั้วรัฐบาล มั่นใจไม่หลุดเก้าอี้อีก," '''The Standard''' (29 มกราคม 2563), เข้าถึงจาก <https://thestandard.co/tairaktham-party-290163/>, เมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn4">
[[#_ftnref4|[4]]] ข้อมูลจำนวน ส.ส. ในวันที่ 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2562.
</div> <div id="ftn5">
[[#_ftnref5|[5]]] "'11พรรคเล็ก'แถลงจุดยืนหนุน'บิ๊กตู่-พปชร.'ยันทำเพื่อประเทศชาติ," '''แนวหน้าออนไลน์''' (13 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.naewna.com/politic/413336>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn6">
[[#_ftnref6|[6]]] "'11พรรคเล็ก'แถลงจุดยืนหนุน'บิ๊กตู่-พปชร.'ยันทำเพื่อประเทศชาติ," '''แนวหน้าออนไลน์''' (13 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.naewna.com/politic/413336>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn7">
[[#_ftnref7|[7]]] "มารับถึงที่! 'อุตตม-สนธิรัตน์'อ้าแขนรับ11พรรคเล็ก เข้าร่วมพปชร.จัดตั้งรัฐบาล," '''แนวหน้าออนไลน์''' (13 พฤษภาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://www.naewna.com/politic/413354>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn8">
[[#_ftnref8|[8]]] "'มงคลกิตติ์' เผย 'ไทยศรีวิไลย์-ประชาธรรมไทย' ขอทำหน้าที่ฝ่ายค้านอิสระ," '''ประชาไท''' (11 สิงหาคม 2562), เข้าถึงจาก <https://prachatai.com/journal/2019/08/83816>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn9">
[[#_ftnref9|[9]]] "'ธรรมนัส'ให้กล้วย!คอนเฟิร์ม'พิเชษฐ'ยังอยู่พรรคร่วมรัฐบาล," '''ไทยโพสต์ออนไลน์''' (7 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.thaipost.net/main/detail/45209>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn10">
[[#_ftnref10|[10]]] "ธรรมนัสทำพิษ! มติประชาธรรมไทย ทิ้ง รบ.ประยุทธ์ หลังโดนหยามเป็นลิงกินกล้วย!," '''ข่าวสดออนไลน์''' (10 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.khaosod.co.th/politics/news_2876431>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn11">
[[#_ftnref11|[11]]] "‘ธรรมนัส’ ขอโทษ พูดเล่นมากไป เปรียบพรรคเล็กเหมือนลิง ยันไม่ได้ตั้งใจ," '''มติชนออนไลน์''' (10 กันยายน 2562), เข้าถึงจาก <https://www.matichon.co.th/politics/news_1664267>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn12">
[[#_ftnref12|[12]]] "'มงคลกิตติ์- พิเชษฐ'แถลงซบ'ลุงตู่'รอบ2ชูทำให้บ้านเมืองสงบ," '''โพสต์ทูเดย์ออนไลน์''' (6 มกราคม 2563), เข้าถึงจาก <https://www.posttoday.com/politic/news/610945>, เมื่อวันที่ 4 กรกฎาคม พ.ศ. 2563.
</div> <div id="ftn13">
[[#_ftnref13|[13]]] คริส เบเกอร์ และผาสุก พงษ์ไพจิตร, '''ประวัติศาสตร์ไทยร่วมสมัย''' (กรุงเทพฯ: มติชน, 2557), หน้า 263 – 265.
</div> <div id="ftn14">
[[#_ftnref14|[14]]] นิยม รัฐอมฤต, '''ดุลยภาพทางการเมือง ดุลยภาพทางสังคม''' (กรุงเทพฯ: สถาบันพระปกเกล้า, 2558), หน้า 109 – 114.
</div> <div id="ftn15">
[[#_ftnref15|[15]]] นิยม รัฐอมฤต, '''ดุลยภาพทางการเมือง ดุลยภาพทางสังคม''', หน้า 109 – 114.
</div> <div id="ftn16">
[[#_ftnref16|[16]]] นครินทร์ เมฆไตรรัตน์ และภูริ ฟูวงศ์เจริญ, '''แนวทางปฏิรูปความสัมพันธ์ระหว่างอำนาจนิติบัญญัติกับอำนาจบริหาร''' (กรุงเทพฯ: สถาบันพระปกเกล้า, 2558), หน้า 96 – 106.
</div> <div id="ftn17">
[[#_ftnref17|[17]]] Andrew Heywood, '''Politics''' (London: Macmillan Foundations, 1997), pp. 206-210.
</div> <div id="ftn18">
[[#_ftnref18|[18]]] Arend Lijphart, '''Electoral Systems and Party Systems: A Study of Twenty-seven Democracies, 1945-1990''' (Oxford: Oxford University Press, 1995), pp. 16 – 30.
</div> </div> 
[[Category:เหตุการณ์สำคัญทางการเมืองไทย สมัย พ.ศ. 2520-ปัจจุบัน]]