ดูต้นฉบับสำหรับ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต


'''ผู้เรียบเรียง'''&nbsp;''':'''&nbsp;ศิวพล ชมภูพันธุ์

'''ผู้ทรงคุณวุฒิประจำบทความ'''&nbsp;''':'''&nbsp;ศาสตราจารย์พิเศษ ธงทอง จันทรางศุ

&nbsp;

&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; '''สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต''' เป็นพระราชโอรสใน '''พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว''' และ '''สมเด็จพระปิตุฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี''' ทรงมีพระประสูติกาลเมื่อ วันที่ 29 มิถุนายน พ.ศ. 2424 โดยมีพระนามลำลองที่เรียกขานกันในหมู่พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชบริพารว่า '''“ทูลกระหม่อมชาย”''' และ '''“ทูลกระหม่อมบริพัตร”''' ทรงมีพระโสทรเชษฐภคินีพระองค์เดียว คือ '''สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสุทธาทิพยรัตน์ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร''' ในอีกด้านหนึ่งทรงสืบเชื้อสายตระกูลบุนนาคจากทางฝั่งพระราชมารดาซึ่งมีศักดิ์เป็นหลานตาของ '''สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์&nbsp;(ช่วง บุนนาค)''' สมเด็จเจ้าฟ้าเจ้าฯ กรมพระนครสวรรค์ ทรงเป็นเจ้านายที่มีบทบาทสำคัญยิ่งทั้งในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ด้วยทรงดำรงตำแหน่งสำคัญทางการปกครองและการทหาร อีกทั้งยังถือเป็นเจ้านายทรงมีบารมีอย่างกว้างขวางในเวลานั้น ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ได้เสด็จไปประทับอยู่ที่ เมืองบันดุง ประเทศอินโดนีเซีย ตราบจนสิ้นพระชนม์เมื่อ วันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2487 สิริพระชนมายุรวม 60 พรรษา&nbsp;สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิตทรงเป็นต้นราชสกุล '''“บริพัตร”'''

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ครั้งยังทรงพระเยาว์ เมื่อมีพระชนมายุได้ 10 พรรษา ทรงได้รับการสถาปนาขึ้นเป็น '''“สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนมไหสุริยสงขลา”''' ทรงศึกษาวิชาภาษาไทยและภาษาอังกฤษ ที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ และโรงเรียนราชกุมารในพระบรมมหาราชวัง จนเมื่อเจริญพระชันษา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ไปทรงศึกษาต่อที่ประเทศอังกฤษเป็นเวลา 2 ปี จากนั้น&nbsp;จึงทรงย้ายไปศึกษาวิชาทหารบก ณ ประเทศเยอรมนี ตลอดเวลาที่สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงประทับที่เยอรมันนั้น&nbsp;ทรงอยู่ในพระบรมราชูปถัมภ์ของสมเด็จพระจักรพรรดิวิลเฮล์มที่ 2 ซึ่งทรงเป็นหนึ่งในประมุขแห่งรัฐมหาอำนาจยุโรป สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงมีผลการเรียนที่ดีและมีพระจริยาวัตรที่งดงามจนเป็นที่พอพระราชหฤทัยของ สมเด็จพระจักรพรรดิวิลเฮล์มที่ 2 อย่างยิ่ง ถึงกับทรงมีพระราชหัตถเลขาชมเชยสมเด็จเจ้าฟ้าฯ ส่งมากราบบังคมทูล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยพระองค์เองอยู่หลายคราว[[#_ftn1|[1]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; เมื่อทรงสำเร็จการศึกษาใน พ.ศ. 2443 ทรงได้รับพระราชทานยศเป็นนายร้อยตรีทหารราบแห่งกองทัพเยอรมัน โดยทรงประจำอยู่ในกองร้อยที่ 11 กรมทหารพระนางเอากุสตารักษาพระองค์ที่ 4 ในเวลาเดียวกันยังทรงศึกษาเพิ่มเติมในวิทยาลัยการสงคราม (เสนาธิการ) ณ เมืองดัลเซล ประเทศเยอรมนี และทรงสำเร็จการศึกษาในชั้นนี้ เมื่อ พ.ศ. 2443 ด้วยผลคะแนนที่สูง และได้รับพระราชทานประกาศนียบัตรชมเชยพิเศษของ สมเด็จพระจักรพรรดิ ในปีเดียวกันนั้นเอง พระองค์ได้เสด็จกลับสยามเป็นระยะเวลาสั้น ๆ และได้รับการสถาปนาเป็น&nbsp;'''“สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนนครสวรรค์วรพินิต”''' เมื่อวันที่ 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2443 ในช่วงเวลาไล่เลี่ยกันนั้น&nbsp;ยังโปรดเกล้าฯ สร้าง '''“วังบางขุนพรหม”''' เมื่อ พ.ศ. 2444 เพื่อพระราชทานให้ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ เป็นที่ประทับส่วนพระองค์

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; เมื่อเสด็จกลับไปเยอรมนี ได้ทรงศึกษาเพิ่มเติมทั้งวิชาการทหารและพลเรือนอยู่เสมอ ดังจะเห็นได้จากการเข้าศึกษาในโรงเรียนแม่นปืน ที่เมืองสะบันเดา การศึกษาเรื่องตำรายุทธศาสตร์ยุทธวิธี การฝึกหัดนำทัพในสนาม&nbsp;ซึ่งเป็นหลักสูตรของโรงเรียนเสนาธิการเยอรมัน รวมทั้งการเข้าฟังปาฐกถา เรื่องเศรษฐกิจกฎหมาย ธรรมเนียมระหว่างประเทศ และวิธีการปกครองอาณานิคม ที่มหาวิทยาลัยกรุงเบอร์ลินเป็นเวลาหนึ่งภาคเรียน จนเมื่อถึงเวลาที่ต้องเสด็จกลับสยาม สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงได้รับพระราชทานพระยศเป็นนายร้อยเอกทหารราบแห่งกองทัพบกเยอรมัน เมื่อเดือนเมษายน พ.ศ. 2446 สิริเวลาที่ทรงศึกษาและรับราชการในประเทศเยอรมนีรวม 9 ปี[[#_ftn2|[2]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; เมื่อเสด็จกลับมาประทับ ณ กรุงเทพ ในเบื้องต้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงงานที่กรมยุทธนาธิการทหารบกในตำแหน่งเสนาธิการทหารบก แต่เพียงเวลาไม่นาน ได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ย้ายไปเป็นผู้บัญชาการกรมทหารเรือสืบต่อจาก '''สมเด็จเจ้าฟ้าภาณุพันธ์วงศ์วรเดช''' โดยมี '''พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นชุมพรเขตอุดมศักดิ์''' (พระยศในเวลานั้น) เป็นรองผู้บัญชาการและมี พระยาเทพอรชุน (เจ๊ก จารุจินดา) เป็นปลัดบัญชาการ การที่ทรงได้รับมอบหมายให้ดูแลกิจการทหารเรือทั้งที่ทรงสำเร็จวิชาทหารบกมานั้น คงเป็นเพราะพระราชบิดาทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ เข้าไปจัดดูแลการทหารเรือ เนื่องด้วยในเวลานั้นอยู่ในสภาพที่วุ่นวายไร้ซึ่งแผนการปฏิบัติการที่ชัดเจน ข้าราชการแตกความสามัคคีระหว่างคนรุ่นเก่าและคนรุ่นใหม่ อีกทั้งปัญหาหนี้สินของกรมทหารเรือที่ติดค้างห้างร้านของต่างชาติอยู่ถึง 2 แสนบาท[[#_ftn3|[3]]] แม้จะทรงไม่ถนัดและขาดความคุ้นเคยกับกิจการทหารเรือ แต่เมื่อทรงเข้ารับตำแหน่งดังกล่าวก็ทรงวางระเบียบการบริหารองค์กรให้รัดกุมและชัดเจนยิ่งขึ้น จนกิจการทหารเรือมีความก้าวหน้าขึ้นตามลำดับ

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในสมัยรัชกาลที่ 6 สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงได้รับการสถาปนาเป็น '''“สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต”''' ในรัชกาลนี้มีการยกกรมทหารเรือขึ้นเป็นกระทรวงทหารเรือ เมื่อวันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2453 โดยมีสมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีเป็นพระองค์แรก แม้จะเป็นเจ้านายชั้นสูงที่ควบคุมตำแหน่งสำคัญทางการทหาร แต่กระนั้นพระองค์ก็ประสบปัญหาทางการเมืองบางประการตั้งแต่ตอนต้นรัชกาล เนื่องด้วยความขัดแย้งในหมู่พระราชวงศ์ที่ส่งผลต่อระบบราชการของกระทรวงทหารเรือ ดังจะเห็นได้จากการที่ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการปลด กรมหมื่นชุมพรเขตอุดมศักดิ์'''&nbsp;'''ออกจากราชการเมื่อ พ.ศ. 2454 จนสร้างความไม่พอใจในหมู่ทหารเรือ และอีกครั้งคือพระราชดำริที่จะให้ พระยามหาโยธา (ฉ่าง แสง-ชูโต)&nbsp;มาเป็นเสนาธิการแทน กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร แต่ก็ถูกทัดทานจาก สมเด็จเจ้าฟ้าฯ อีกทั้งยังทรงยื่นคำขาดว่าหากมีโยกย้ายตามพระราชประสงค์ จะขอกราบบังคมทูลลาออกจากเสนาบดี ในท้ายที่สุดก็มีการระงับพระบรมราชโองการดังกล่าว[[#_ftn4|[4]]] ส่วนหนึ่งของความวุ่นวายที่เกิดขึ้นในกระทรวงทหารเรือน่าจะเป็นผลมาจากกระแสข่าวที่เกิดขึ้นตลอดรัชกาลเรื่องการก่อกบฏชิงบัลลังก์ถวายให้ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ เป็นพระเจ้าแผ่นดินแทน พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าอยู่หัว'''&nbsp;'''จนสร้างความสั่นคลอนต่อการเมืองภายในเนื่องจากทรงถูกเพ่งเล็งจากราชสำนักอยู่เสมอ&nbsp;ดังจะเห็นได้จากหลังการจับกุมกลุ่มผู้ก่อการ คณะ ร.ศ. 130 มีการกล่าวพาดพิงถึง สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ว่าเป็นหนึ่งในรายพระนามที่ผู้ก่อการต้องการให้ขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์หากกระทำการสำเร็จ แม้ในช่วงสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง พระองค์ก็ถูกตั้งข้อสงสัยจากหลายฝ่ายว่าเป็นกลุ่มนิยมเยอรมนี ซึ่งไม่ต้องพระราชนิยมใน พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงโน้มเอียงไปทางฝ่ายสัมพันธมิตร[[#_ftn5|[5]]] ข้อสงสัยข้างต้นนำไปสู่การสร้างกระแสข่าวลือเรื่องการชิงบัลลังก์ภายใต้การสนับสนุนของเยอรมนี แต่ก็ไม่ปรากฏการเปลี่ยนแปลงแต่อย่างใด เมื่อสยามเข้าร่วมสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง โดยประกาศสงครามกับฝ่ายมหาอำนาจกลางเมื่อ วันที่ 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2460 สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ในฐานะเสนาบดีกระทรวงทหารเรือก็ทรงปฏิบัติหน้าที่ในยามสงครามอย่างเต็มพระกำลัง โดยทรงรับผิดชอบเรื่องการยึดเรือของฝ่ายชาติศัตรู การรักษาความสงบในเขตจังหวัดธนบุรี และการดูแลความมั่นคงของพระราชอาณาเขตตามหัวเมืองชายทะเล[[#_ftn6|[6]]] ภายหลังการเสด็จทิวงคตของ สมเด็จเจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนารถ ในปี พ.ศ. 2463 ทำให้ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงย้ายกลับมาดำรงตำแหน่งเสนาธิการทหารบกและทรงสืบสานการทหารบกต่อจาก สมเด็จเจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนารถ โดยเฉพาะเรื่องการขยายกองกำลังทางอากาศและการสร้างสนามบินเพื่อรองรับการทำให้การทหารของสยามมีความทันสมัยมากยิ่งขึ้น[[#_ftn7|[7]]] การที่ทรงดำรงตำแหน่งสำคัญทางการทหารอย่างต่อเนื่องและแข็งขันมาตั้งแต่ สมัยรัชกาลที่ 5 ทำให้พระองค์เป็นที่เคารพรักของเหล่านายทหารและปัจจัยในข้อนี้ได้กลายเป็นฐานเสริมสร้างอำนาจและบารมีทางการเมืองให้แก่พระองค์จนถึงช่วงก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครอง

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในรัชกาลที่ 7 สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ทรงได้รับการสถาปนาเป็น '''“สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต”''' สถานภาพและบทบาททางการเมืองของ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ได้กลับมาเข้มแข็งและโดดเด่นอีกครั้งหนึ่ง ในรัชสมัยนี้ ได้ทรงดำรงตำแหน่งที่สำคัญมากมาย ได้แก่ ตำแหน่งอภิรัฐมนตรีร่วมกับพระบรมวงศาอื่นอีก 4 พระองค์ (พ.ศ.2468-2475) เสนาบดีกระทรวงกลาโหม (พ.ศ. 2469-2471) เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย (พ.ศ. 2471-2475) ในบางโอกาสทรงทำหน้าที่ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์หรือผู้รักษาพระนครเมื่อ '''พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว&nbsp;'''เสด็จพระราชดำเนินเยือนต่างประเทศหรือเสด็จแปรพระราชฐานไปประทับนอกกรุงเทพมหานคร อาจกล่าวได้ว่า พระองค์ทรงมีบทบาทอย่างแข็งขันในราชสำนักจนมีผู้กล่าวว่าทรงเป็น '''“ผู้ประกันเสถียรภาพของราชบัลลังก์”''' ที่ทรงอิทธิพลสูงสุดจนมีการกล่าวกันว่าอาจเป็นพระเจ้าแผ่นดินในรัชกาลถัดไปก็เป็นได้ ในอีกด้านหนึ่ง กระแสการเรียกร้องรัฐธรรมนูญและการเปลี่ยนไปสู่การปกครองแบบใหม่ที่ท้าทายระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ได้เริ่มก่อตัวและทวีความเข้มข้นยิ่งขึ้น ในทัศนะของคนกลุ่มนี้เห็นว่า สมเด็จเจ้าฟ้าฯ เป็น '''“หัวหน้าคณะเจ้า”''' ที่ทรงอิทธิพลอย่างกว้างขวางในเวลานั้น

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในบริบทดังกล่าว กระแสการเปลี่ยนแปลงการปกครองเริ่มหนาหูขึ้นในพระนคร แม้แต่ฝ่ายรัฐบาลเองก็เริ่มระแคะระคายบ้างแล้ว ก่อนวันที่ 24 มิถุนายนไม่นานนัก พล.ต.ท.พระยาอธิกรณ์ประกาศ อธิบดีกรมตำรวจในเวลานั้น พร้อมด้วยกองกำลังตำรวจจำนวนหนึ่งมาเข้าเฝ้า สมเด็จเจ้าฟ้าฯ เพื่อถวายบัญชีรายชื่อผู้สมคบคิดเป็นกบฏ&nbsp;แต่ก็มิทรงเชื่อและทรงทัดทานมิให้จับกุมกลุ่มบุคคลเหล่านั้นเนื่องด้วยรายชื่อของนายทหารในรายงานนั้นทรงคุ้นเคยและมิได้ทรงคิดว่าจะก่อการกบฏ อีกทั้งยังทรงเกรงว่าหากมีการจับกุมอาจเป็นเหตุให้เกิดการปะทะกันได้ อย่างไรก็ตาม ในเช้าตรู่ของ วันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 พันเอก [[พระยาพหลพลพยุหเสนา|พระยาพหลพลพยุหเสนา]] '''(พจน์ พหลโยธิน)'''&nbsp;ในฐานะหัวหน้าคณะราษฎรได้นำกองกำลังเข้ายึดอำนาจการปกครองที่ลานพระราชวังดุสิต และอ่านประกาศคณะราษฎรเพื่อเปลี่ยนแปลงสยามไปสู่ระบอบการปกครองที่มีรัฐธรรมนูญเป็นกฎหมายสูงสุดของประเทศ&nbsp;ในอีกด้านหนึ่งมีการนำกำลังทหารจับเจ้านายและข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ไว้เป็นเครื่องต่อรองกับ [[พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว|พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว]] นายทหารกลุ่มหนึ่งนำโดย [[พระประศาสน์พิทยายุทธ|พระประศาสน์พิทยายุทธ]] '''(วัน ชูถิ่น)''' มุ่งหน้าไปยัง[[วังบางขุนพรหม|วังบางขุนพรหม]]เพื่ออัญเชิญ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ไปยังพระที่นั่งอนันตสมาคม แม้จะมีการปะทะกันระหว่างกลุ่มทหารผู้อารักขาวังกับกลุ่มทหารฝ่ายคณะราษฎรแต่ก็ไม่มีผู้ใดได้รับบาดเจ็บ แต่กระนั้น สมเด็จเจ้าฟ้าฯ ก็ทรงบ่ายเบี่ยงที่จะเสด็จไปกับนายทหารของคณะราษฎรและมีการเจรจาต่อรองเกิดขึ้นจนนายทหารหนุ่มคนหนึ่งเกิดความร้อนใจ และหันกระบอกปืนไปทางพระองค์แต่ก็ระงับไว้ได้ จนในที่สุด สมเด็จเจ้าฟ้าฯ พร้อมด้วย หม่อมเจ้าประสงค์สม บริพัตร พระชายาก็ทรงยินยอมเสด็จไปยังพระที่นั่งอนันตสมาคมโดยดี[[#_ftn8|[8]]]

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ในอีกหนึ่งวันต่อมา สมเด็จเจ้าฟ้าฯ พร้อมด้วยราชตระกูล ต้องเสด็จออกจากสยามโดยรถไฟขบวนพิเศษไปยังปีนังเมื่อ วันที่ 10 กรกฎาคม และต่อมาทรงย้ายไปประทับที่ เมืองบันดุง เกาะชวา ประเทศอินโดนีเซีย ตราบจนช่วงสุดท้ายของพระชนม์ชีพ นับเป็นการยุติบทบาททางการเมืองของเจ้านายที่สำคัญองค์หนึ่งของสมัย[[สมบูรณาญาสิทธิราชย์|สมบูรณาญาสิทธิราชย์]] สมเด็จเจ้าฟ้าฯ สิ้นพระชนม์เมื่อ วันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2487 ขณะพระชันษา 63 ปี&nbsp;ต่อมาได้อัญเชิญพระศพกลับมาประเทศไทยเมื่อ วันที่ 28 กันยายน พ.ศ. 2491 '''พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร''' ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวงเมื่อ วันที่ 10 เมษายน พ.ศ. 2493[[#_ftn9|[9]]]

&nbsp;

<span style="font-size:x-large;">'''บรรณานุกรม'''</span>

“กำหนดการพระราชทานเพลิงพระศพ จอมพล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต&nbsp;พระศพ พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และพระศพพระเจ้าบรม&nbsp;&nbsp; วงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย ณ พระเมรุท้องสนามหลวง<br/> พุทธศักราช 2493” <u>ราชกิจจานุเบกษา</u> เล่ม 67 ตอนที่ 23 (วันที่ 11 เมษายน พ.ศ. 2493): 1525-1555.

<u>พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า</u><u>บริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต และพระโอวาทแลลายพระหัตถ์ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า </u><u>สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี และพระประวัติฯ</u> . พิมพ์เนื่องในการพระราชทานเพลิงศพ พันเอกหม่อมราชวงศ์ถวัลย์มงคล โสณกุล ท.ช., ท.ม. ณ เมรุวัดเทพศิริทราวาส กรุงเทพมหานคร วันพฤหัสบดีที่&nbsp;20 กันยายน พุทธศักราช 2533.

เทพ บุญตานนท์. <u>การเมืองในการทหารไทยสมัยรัชกาลที่ 6</u>. กรุงเทพฯ: มติชน, 2559.

ประสงค์สม บริพัตร, หม่อมเจ้าหญิง. <u>บันทึกความทรงจำบางเรื่องของหม่อมเจ้าหญิงประสงค์สม บริพัตร ในสมเด็จ</u> <u>เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต</u>. พิมพ์ในงานเมรุ ณ สุสานหลวง วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2499.

มลิวัลย์ คงเจริญ. <u>บทบาทและกิจการทหารเรือไทยสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์.</u> วิทยานิพนธ์อักษรศาสตร์&nbsp;มหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2517.

สิริรัตน์ เกตุษเฐียร. <u>บทบาททางการเมืองของสมเด็จพระจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระ</u> <u>นครสวรรค์วรพินิต (พ.ศ. 2446 - พ.ศ. 2475)</u>. วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2522

ศิวพล ชมภูพันธุ์. “กลุ่มนิยมเยอรมนีในสยาม (พ.ศ. 2457-2460): ความเคลื่อนไหว ปฏิกิริยาและข้อสังเกตบางประการ” <u>วารสารรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช</u> 2 (1), 2560: 33-61.
<div>
&nbsp;

'''<span style="font-size:x-large;">อ้างอิง</span>'''
<div id="ftn1">
[[#_ftnref1|[1]]] พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, <u>พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต และพระโอวาทแลลายพระหัตถ์ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี และพระประวัติฯ </u>(พิมพ์เนื่องในการพระราชทานเพลิงศพ พันเอก หม่อมราชวงศ์ถวัลย์มงคล&nbsp;โสณกุล ท.ช., ท.ม. ณ เมรุวัดเทพศิริทราวาส กรุงเทพมหานคร วันพฤหัสบดีที่ 20 กันยายน พุทธศักราช 2533).
</div> <div id="ftn2">
[[#_ftnref2|[2]]] สิริรัตน์ เกตุษเฐียร. บทบาททางการเมืองของสมเด็จพระจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต (พ.ศ. 2446 - พ.ศ. 2475). (วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2522.), หน้า 68-71.
</div> <div id="ftn3">
[[#_ftnref3|[3]]] หม่อมเจ้าหญิงประสงค์สม บริพัตร, <u>บันทึกความทรงจำบางเรื่องของหม่อมเจ้าหญิงประสงค์สม บริพัตรในสมเด็จเจ้าฟ้า&nbsp;กรมพระนครสวรรค์วรพินิต</u>. พิมพ์ในงานเมรุ ณ สุสานหลวง วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2499, หน้า 1-5.
</div> <div id="ftn4">
[[#_ftnref4|[4]]] เทพ บุญตานนท์, <u>การเมืองในการทหารไทยสมัยรัชกาลที่ 6</u> (กรุงเทพฯ: มติชน, 2559), หน้า 47-51.
</div> <div id="ftn5">
[[#_ftnref5|[5]]] ศิวพล ชมภูพันธุ์ ศิวพล ชมภูพันธุ์. “กลุ่มนิยมเยอรมนีในสยาม (พ.ศ. 2457-2460): ความเคลื่อนไหว ปฏิกิริยาและข้อสังเกตบางประการ” <u>วารสารรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช</u> 2 (1), 2560: 42-45.
</div> <div id="ftn6">
[[#_ftnref6|[6]]] มลิวัลย์ คงเจริญ. บทบาทและกิจการทหารเรือไทยสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์. (วิทยานิพนธ์อักษรศาสตร์มหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2517), หน้า 332-333.
</div> <div id="ftn7">
[[#_ftnref7|[7]]] สิริรัตน์ เกตุษเฐียร. บทบาททางการเมืองของสมเด็จพระจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต (พ.ศ. 2446 - พ.ศ. 2475), หน้า 112-116
</div> <div id="ftn8">
[[#_ftnref8|[8]]] พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต และพระโอวาทแลลายพระหัตถ์ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวีและพระประวัติฯ . (พิมพ์เนื่องในการพระราชทานเพลิงศพ พันเอก หม่อมราชวงศ์ถวัลย์มงคล โสณกุล ท.ช., ท.ม. ณ เมรุวัดเทพศิริทราวาส กรุงเทพมหานคร วันพฤหัสบดีที่ 20 กันยายน พุทธศักราช 2533), หน้า 176-178.
</div> <div id="ftn9">
[[#_ftnref9|[9]]] “กำหนดการพระราชทานเพลิงพระศพ จอมพล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต พระศพพลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย ณ พระเมรุท้องสนามหลวง พุทธศักราช 2493” ราชกิจจานุเบกษา ตอนที่ 23 เล่ม 67 (วันที่ 11 เมษายน พ.ศ. 2493): 1525-1555.

&nbsp;
</div> </div> 
[[Category:บุคคลสำคัญทางการเมือง]] [[Category:ว่าด้วยบุคคลสำคัญทางการเมือง]] [[Category:เหตุการณ์สำคัญทางการเมือง]] [[Category:ว่าด้วยเหตุการณ์สำคัญทางการเมือง]]